یادآوری نکاتی از طرح جامع پایتخت: میثاق تهران

مسعود شفیق

تصویب طرح جامع تهران در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، به عنوان سندی راهبردی- ساختاری برای هدایت و کنترل شهر، در آذرماه 1386، یکی از خاطره‏های ماندنی برای شهر تهران بود؛ آن هم پس از چند دهه بی‌برنامگی و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در شهر تهران.
در این یادداشت ابتدا به دو جهت‌گیری اساسی طرح جامع، با توجه به اظهار نظرهای متفاوت در باب این طرح، اشاره شده و سپس دو میثاق با اهمیت طرح، یادآوری می‌شود.

اول؛ جلوگیری از گسترش کلان‌شهر تهران و کاهش محدوده شهر از بالغ بر 700 کیلومترمربع وسعت به قریب 614 کیلومترمربع که سنت‌شکنی بااهمیتی در تهیه طرح‌های جامع شهری بود که رویه متعارف، تعیین جهاتی برای توسعه شهر و افزایش محدوده شهر بود. اما در طرح جامع تهران برخلاف انتظار سوداگران زمین‌های پیراشهری، محدوده شهر افزایش نیافته و حدود 15% از وسعت شهر نیز کاسته شد و شهر بالنسبه کوچک‌تر و منسجمی پدید آمد که محدوده آن نیز برای اولین بار، با علائم ویژه و ثابت نشانه‌گذاری شد؛ به‌ویژه قلمرو شمالی شهر که افسارگسیخته در معرض ساخت‌وسازهای مخربی بود، ولی در طرح جامع با ممنوعیت ساخت‌وساز در دو سوی مرز محدوده شهر، ساخت‌وسازهای غیرقانونی، عمدتا مهار شده و در مواردی مستحدثات غیرقانونی نیز تخریب گردید.

لازم به یادآوری است که در فرایند تصویب طرح جامع تهران مقرر شد که نقشه‌های محدوده شهر در مقیاس 1:2000 توامان با تهیه نقشه‌های طرح تفصیلی، تدقیق گردیده و پس از تایید و امضای دبیر و مهر دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری، جهت اجرا به شهرداری و دستگاه‌های اجرایی مربوطه ابلاغ شود.

این نقشه‌ها، مشتمل بر 500 برگ نقشه 1:2000 طرح تفصیلی، سرانجام در نیمه دوم سال 1391 نهایی شد و با سپری شدن فرایند تایید و تصویب در کمیسیون ماده (5) و تایید و امضای دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری، در بهار 1392 به امضای همه اعضای کمیسیون ماده (5) رسید، که اینک در سامانه طرح تفصیلی شهر تهران، قابل دسترسی برای همه شهروندان تهران است.

دوم؛ تثبیت سطوح اراضی مسکونی شهر در حد سکونت موجود و جلوگیری از سوداگری و کسب و کار غیرمولد در مسکن و زمین شهری و جایگزینی منابع درآمد پایدار برای تامین هزینه‌های اداره شهر با کاهش تدریجی سهم درآمد شهری از ساخت‌وساز مسکونی (به‌ویژه فروش تراکم) و گسترش عرصه‌های فعالیت برای رونق اقتصاد شهری، که به منظور تحقق این جهت‌گیری، در وهله نخست ضمن پرهیز از افزایش کاربری مسکونی در محدوده شهر، ساخت‌وساز مسکونی به 180 کیلومترمربع (قریب 30% وسعت شهر) محدود شد، همچنین کمابیش معادل مجموع کاربری‌های خالص مسکونی موجود شهر تهران بود. همچنین از عرصه فضاهای فعالیت در محدوده شهر، نه تنها به روال گذشته کاسته نشد، بلکه با پالایش این عرصه‌ها، طبق پیش‌بینی و ساماندهی طرح جامع، گستره‌های وسیعی از شهر به ایجاد مراکز خدماتی، اداری، تجاری با عملکردهای جهانی، ملی، شهری و محلی و یا فضاهای کسب و کار با فناوری نوین تخصیص یافت و سرانجام مابقی عرصه‌های شهری نیز با تمهیدات مناسبی به فضاهای سبز و باز، فراغت، تفرج و گردشگری اختصاص یافت.

در طرح جامع تهران گذشته از پارک‌های عمومی و جنگلی، فضاهای سبز خصوصی، مشتمل بر باغات کشاورزی و اراضی مزروعی نیز بر خلاف روال متعارف، حفظ شده و کلیه فضاهای شهری نیازمند حفاظت نیز، مانند رود-دره‌ها و حرایم شبکه‌های زیربنایی شهر (از جمله حریم بزرگراه‌ها) و با اهمیت‌تر از همه این موارد، محدوده‌های بین حد کالبدی و محدوده شهر نیز حفاظت گردید. تا در مجموع فضاهای شهری در کلیه عرصه‌ها، از تیررس گزندهای ریز و درشت سوداگران زمین شهری، حتی‌المقدور در امان مانده، تا در فرصتی مناسب با مدیریت شهری سنجیده، صرف مصالح عمومی شود. توأم با تعیین تکلیف گستره‌های محدوده شهر، حد و حدود و انواع کاربری‌های مناسب، توده‌گذاری و حجم ساخت‌وساز نیز با توجه به مقتضیات فضاهای شهری در جمیع جوانب به سامان شد و برای هر پهنه، سطح اشغال معین و حداکثر تراکم ساختمانی مجاز، با توجه به حداقل اندازه زمین و عرض معبر مشخص شد. فضاهای ارزشمند در پهنه سکونت و فضاهای عمومی با غلبه سبز و باز در فضاهای فعالیت متمایز شد. مانند بافت‌های مسکونی ارزشمند روستایی، تاریخی و پهنه مرکزی شهر که در کلیه این فضاها، توده‌گذاری متناسب با الزامات و مقتضیات ساخت و ساز در این فضاها گردید.

البته باید یادآور شد که طرح‌های جامع و تفصیلی تهران در فرایند بررسی نهایی و تصویب، دستخوش تغییرات موثر و قابل تاملی شد، که به یادآوری دو مورد مهم و مطرح این تغییرات، بسنده می‌شود؛ نخست تغییرات طرح جامع توسط رئیس‌جمهور پیشین در نیمه اول سال 1386 بود که به منظور توسعه ساخت‌وساز و جلوگیری از رکود بازار مسکن، ظرفیت‌پذیری سکونت در محدوده شهر تهران، حدود 20% (مازاد بر پیش‌بینی اولیه) افزایش یافت. و سپس تغییرات طرح تفصیلی در زمستان 1391، در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران با آمریت و تاکید ریاست این شورا (وزیر راه و شهرسازی) بود که کمابیش با همان انگیزه تغییرات طرح جامع انجام گرفت و موجب افزایش تراکم پهنه‌های مسکونی با تراکم کم (ساخت‌وسازهای دو تا سه طبقه با 120% تا 180%) و همچنین برخی تغییرات در سایر پهنه‌ها شد که امید است مفصل به این تغییرات، در فرصتی مناسب پرداخته شود. البته تغییرات طرح‌های جامع و تفصیلی، کمابیش مشابه اکثر تغییراتی است که در فرایند تایید و تصویب طرح‌ها به ناگزیر پدید آمده و گریزناپذیر است. زیرا اقتضای پیشبرد فرایند تصویب طرح در مراجع تخصصی و قانونی مربوطه، توجه به دیدگاه‌ها و صواب‌دید جمعی است که در نهایت منتهی به مصوبه‌ای برای اصلاح طرح می‌شود. هرچند رویه متعارف در دستیابی به صواب‌دید جمعی را نباید خرد جمعی انگاشت، ولی با توجه به پیچیدگی‌های سرنوشت طرحی در مقیاس طرح جامع تهران، آنچه حاصل آمده، اقتضای فرایندهای متغیر و متنوع تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در کشور و اختیارات ناشی از نمایندگی، تولی‌گری و تصدی‌گری امور مربوط به تهران بوده که در مجموعه‌ای از نهادهای شورایی و اجرایی، مشتمل بر شورای اسلامی شهر، شورای عالی شهرسازی، کمیسیون ماده (5)، کمیسیون‌های شورای اسلامی شهر، کمیته‌های فنی و تخصصی شورای عالی و شهرداری و کارگروه‌های اجرایی متعدد شکل گرفته که به‌طور جدی به مدت هفت سال درگیر طرح‌های جامع و تفصیلی تهران بوده‌اند. به هر حال با پیگیری مستمر و دوراندیشی سنجیده، مُهر تایید و تصویب همه مراجع فنی و قانونی، طرح‌های توسعه شهری تهران را به اسناد مرجع و لازم‌الاجرایی تبدیل کرده که اینک اسناد ملاک عملی برای هدایت و ساماندهی ساخت‌وساز در شهر تهران است.

و اما یادآوری دو میثاق که در طرح جامع تهران برای هدایت و مدیریت شهری، مورد تاکید قرار گرفت:

میثاق اول؛ میثاق توسعه پایدار کلان‌شهر تهران که چشم‌اندازی با هفت نمایه از سیمای مطلوب شهر تهران در افق بیست ساله طرح است که می‌باید مبنای کلیه برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت توسعه تهران و طرح‌های اجرایی آن باشد.

1- تهران؛ شهری با اصالت و هویت ایرانی- اسلامی (شهری که برای رشد و تعالی انسان و حیات طیبه، سامان می‌یابد)

2- تهران؛ شهری دانش‌پایه، هوشمند و جهانی

3- تهران؛ شهری سرسبز و زیبا، شاداب و سرزنده با فضاهای عمومی متنوع و گسترده

4- تهران؛ شهری امن و مقاوم در برابر انواع آسیب‌ها و مقاوم در برابر مخاطرات و سوانح

5- تهران؛ شهری پایدار و منسجم با ساختاری مناسب برای سکونت، فعالیت و فراغت

6- تهران؛ شهری روان با رفاه عمومی و زیرساخت‌های مناسب، همراه با تعدیل نابرابری‌ها و تامین عادلانه کلیه حقوق شهروندی

7- تهران؛ کلان‌شهری با عملکردهای ملی و جهانی و با اقتصادی مدرن و مرکزیت امور فرهنگی- پژوهشی و سیاسی در سطح کشور، و حداقل یکی از سه شهر مهم و برتر منطقه آسیای جنوب غربی

و میثاق دوم؛ وفاداری و تعهد به اجرای سند طرح جامع به عنوان سند مورد وفاق همه نهادها و دستگاه‌های دولتی و عمومی و نهادهای تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر در تدوین سند، که در سازوکارهای اجرایی طرح (بند 4-11) و در فراز پایانی مصوبه طرح جامع تهران، از الزامات آغاز به کار هر دوره جدید مدیریت پارلمانی و اجرایی شهر، به قرار زیر بوده است:

شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در پایان مقرر می‌دارد، در اجرای کامل این سند، به عنوان سند مورد وفاق تمامی دستگاه‌ها، ارگان‌ها و نهادهای دولتی و عمومی، ترتیبی اتخاذ گردد تا در مراسمی عمومی و به عنوان «روز آغاز بهره‌برداری از طرح‌های جامع و تفصیلی جدید شهر تهران» همه دست‌اندرکاران در تمامی سطوح، اعم از دولت و دستگاه‌های اجرایی استان تهران، شورای اسلامی شهر تهران، شهرداری و مدیران آن و ... در پاسداری از این سند و اجرای دقیق و کامل آن و تعهد و پایبندی به ضوابط و مقررات طرح‌های جامع و تفصیلی جدید شهر تهران، عمیقا متعهد شوند و در آغاز هر دوره شورای اسلامی شهر و آغاز به کار هر شهردار جدید و همکارانش در شهر تهران، این وفاداری و تعهد به عنوان یک میثاق، جزء الزامات آغاز به کار تلقی گردد.

این یادداشت در چارچوب همکاری رسمی  انسان شناسی و فرهنگ و مجله «نمایه تهران»  منتشر می شود.

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393 
http://www.anthropology.ir/node/22280