اندیشة اجتماعی گئورگ زیمل

جهان کتاب

اندیشة اجتماعی گئورگ زیمل٬هرست هله٬ترجمة شهناز مسمی‌پرست٬تهران: گل آذین، 1394، 208 ص.

هرست هله سال‌های بسیاری است که بر اندیشه و آثار زیمل کار می‌کند. او پیش از این اثر، کتاب مقالاتی دربارة دین زیمل را از آلمانی به انگلیسی ترجمه کرد و موجب آشنایی عمیق‌تر انگلیس‌زبانان با اندیشه‌های زیمل شد. کتاب اندیشه‌های اجتماعی گئورگ زیمل یکی از جدیدترین آثار اوست که در سال 2014منتشر شده است. او در این کتاب به زبانی ساده اصول بنیادی اندیشة زیمل را شرح می‌دهد.

زیمل در سیر مطالعاتی خود به موضوعاتی چون شخصیت، رشد و تحول فرد در طول زندگی پرداخت. این کتاب در هشت فصل به بنیان‌های تفکر زیمل پرداخته است: فصل اول به شخصیت و آثار او اختصاص دارد. نکتة مهمی که در زیمل بسیار چشمگیر بوده و نویسنده نیز به آن توجه خاص داشته، تبحر بی‌بدیل وی در فنّ سخنوری و خطابه است که همگان بر آن اتفاق نظر دارند. جلسات درس و سخنرانی زیمل به حدّی جذاب و پرکشش بوده که خیل دوستداران علم ـ حتی مخاطبان غیردانشگاهی ـ را به تالار‌های دانشگاه می‌کشانده است. سخنرانی‌های او آمیزه‌ای از دانش بی‌نظیر، صراحت و شیرینی ‌گفتار، و اعجاز حافظه بوده است؛ نوشته‌اند که در نگارش مقالات نیز چنین بود؛ بدون پیش‌نویس، بدون تصحیح و بازنویسی، گویی کلمات همواره در برابر ذهنش شکل می‌گرفتند.

فصل دوم به آرای زیمل در خصوص جامعه‌شناسی می‌پردازد. گویی همواره در حال پاسخ به این پرسش است: «آیا جامعه‌شناسی علم است؟» زیمل معتقد است که علوم قابل تحسین‌اند و برای پیشرفت و بهبود شرایط زندگی انسانی بسیار لازم‌اند، ولی به‌کاربردن آن‌ها به مثابه تنها منبع تفسیر جهان، گرایشی نگران‌کننده است (ص55). او پروژه‌ای برای همکاری علوم ‌طبیعی و انسانی در فهم جهان داشت.

فصل سوم، «تفرد به مثابه دغدغة اخلاقی» نام دارد . فردیت را زیمل در مثال معروف «غریبه» نشان می‌دهد. غریبه از راه دور می‌‌آید و امکان دارد دوباره ما را ترک کنند، زیرا ما نمی‌توانیم او را به ماندن مجبور کنیم. این امر او را از مردم عادی محلی جدا می‌کند و به علت موقعیت خاصی که غریبه‌ها تحت آن در تعاملات روزانه مشارکت می‌ورزند، با آن‌‌ها به‌ طور متفاوتی رفتار می‌شود، به این ترتیب رابطه با غریبه‌ها، رابطه‌ای غریب است. حضور شخص بیگانه که ایده‌های نو دارد به جامعة میزبان القا می‌کند که باید راه رسم خود را عوض کند. زیمل در وصف هنجارهای اجتماعی معتقد است که تکامل جامعه باید ضرورتاً به تحول و تکامل اخلاق بینجامد.

فصل چهارم «آنچه ادیان مشترکاً دارند» است. رویکرد زیمل به دین را می‌توان دارای پیوندی تنگاتنگ با مفهوم پراگماتیستی حقیقت دانست. در این فصل به این اندیشة زیمل که همانا نیاز فرد به دینداری است پرداخته شده است. این اعتقاد که مرگْ پایان هستی آدمی نیست و این‌که شخص مذهبی احساس می‌کند با وجودی جاودان در ارتباط است که او را یاری می‌کند، نیاز فرد به دینداری را موجه می‌سازد. و همین‌جاست که کار جامعه‌شناسی دین آغاز می‌شود. از نظر زیمل، دین مانند هنر «قلمرو سومی» میان سوژه و ابژه است که امکان میانجیگری و کاهش ستیزه میان آن‌ها را می‌دهد. دین پُلی است میان شخص و جهانی که او را احاطه کرده است.

سپس «تکامل خانواده و زندگی شخصی» مورد بحث قرار می گیرد که در آن نویسنده به مقالة «به سوی جامعه‌شناسی خانواده»ی زیمل (1895‌) پرداخته است. در این فصل، توجه زیمل به تحول در میان زنان و تأثیر مدرنیته بر آنان که از مباحث مهم جامعه‌شناسی وی است، بازگو می‌شود.

فلسفة پول که از جذاب‌ترین مباحث زیمل است در فصل ششم با عنوان «برابری در مقابل آزادی-رقابت و پول» مطرح شده است. رقابت از نظر زیمل، فرم مقدماتی ستیزه است. پول واسطة امر اجتماعی است. پول می‌تواند شرایطی فراهم آورد که از یک سو روابط صمیمانه‌ سُست گردد، ولی در مقابل امکان رشد بیشتر فردیت و آزادی شخصی را فراهم آید. 

در فصل هفتم که «جامعه‌شناسی، نجات‌دهندة زندگی‌ها» نام دارد به سنخ‌شناسی معروف زیمل با رویکرد وی به آدم فقیر می‌پردازد که مبحث جذابی است. در آخرین فصل کتاب نیز مقالة مهم زیمل، «کلان‌شهر و حیات ذهنی» مورد بحث قرار می‌گیرد.

مطالعة این کتاب، به‌ویژه برای کسانی که با اندیشه‌های زیمل از پیش آشنایی دارند، بهرة بیشتری خواهد داشت.

 

این مطلب در چارچوب همکاری های انسان شناسی و فرهنگ و نشریه جهان کتاب منتشر می شود.