لباس زنان در دوران قاجار

پروین بابایی

استاد ذکاء درباره­ پوشاک عصر قاجار می ­نویسد: « در عهد سلطنت فتحعلی شاه که از پیش بر اثر مساعی آغامحمدخان قاجار مرکزیت و آرامشی در سراسر ایران پدید آمد یک رنسانس یا بازگشت به طرز زندگانی ایران قدیم در اغلب شئونات پیش آمد. در این رنسانس در لباس مردان و زنان نیز تغییراتی به وجود آمد و به تقلید لباس ­های باستانی، جامه­ های بلند و باوقار مرسوم گردید (غیبی، 1385: 583).

 

پیراهن زنان در دوره­ اول قاجاریه ادامه­ همان پیراهن نازک و یقه چا ک­دار دوره­ زندیه است که در زیر گردن با دگمه ­ای بسته می ­شد و تا حدود ناف باز بود. باید دانست که در دوره­ اول سلطنت قاجاریه بلندی دامن زنان در مدت کوتاهی، بلندتر از دامن زنان دوره­ زندیه بود ولی در دوره دوم این حکومت که از اواخر دوران پادشاهی ناصرالدین­ شاه شروع شد تحول چشمگیری در پوشش زنان به وجود آمد و آن تبدیل دامن­ های بلند به تنبان و شلیته بود (همان: 587).

در این دوره پیراهن بانوان ایرانی مانند پیراهن شوهرانشان بسیار کوتاه و  بدون یقه و سینه باز است. پیراهن با دگمه ­ای زرین و مروارید نشان به گردن بسته می ­شود. پارچه­ این پیراهن­ ها را از ابریشم ظریف گلدوزی شده انتخاب می ­کنند و دور یقه آن در سه ردیف مرواریدهایی کوچک می ­دوزند. زنان نیز مانند مردان پیراهن را روی شلوار می­ کشند (همان: 584). عبدالله مستوفی در «شرح زندگانی من» لباس زنان را تا پیش از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ چنین توصیف می کند:

«لباس زنان عبارت بود از پیراهنی کوتاه و ارخالقی از آن کوتاه ­تر که برای پوشاندن بالاتنه به کار می­ رفت و  زیرجامه ­ای که تا پشت قدم­ ها را می­ پوشاند. در زمستان کلیجه ­ای برای حفظ از سرما بر آن اضافه می ­شد. سرپوش زن­ ها هم چارقدی بود که سر و موهای بافته­ بلند آن­ها را می­ پوشاند. وقتی که می ­خواستند از خانه بیرون بروند چاقچوری که زیرجامه در آن بگنجد، بر پا و چادر سیاهی بر سر و روبندی از پارچه­ی سفید با قلابه­ جواهر که از پشت کله­ آن­ها می ­درخشید به صورت می­ زدند. نقاب مویی مال خانم کربلایی­ ها و پیرزن­ ها بود. مسافرت شاه به فرنگ و دیدن لباس بالرین­ های پطرزبورغ که شلوار بافته ­ای چسبان نازکی به پا می ­کردند و زیرجامه­ بسیار کوتاهی به اندازه­ یک وجب روی آن پوشیده و روی انگشت پا با نوای موزیک می ­رقصیدند، شاه هوسناک را بر آن داشت که زن­ های حرم خود را به این لباس درآورد. مد لباس خانم ­ها هم همیشه از اندرون شاه بیرون آمده ابتدا به  شاهزاده خانم ­ها و زن­های اعیان و بعد به سایرین سرایت می­ کرد.  این بود که زن­ها هم شروع به کوتاه نمودن زیرجامه­ ها کردند. در هزار و سیصد که من در نظر دارم، زیرجامه­ خانم­ های شیک جوان، از پشت قدم ­ها تا سر کاسه­ زانوها بالا رفته بود و زن­های مسن ­تر زیرجامه را قدری بلندتر می ­پوشیدند. هرچه جلوتر می رفت زیرجامه ­ها کوتاه ­تر می ­شد تا بالاخره هوس شاه تمام شد و زیرجامه­ کوتاه منسوخ گشت و نیم تنه و جادر نماز، جای این لباس جلف را گرفت. نیم تنه که به جای ارخالق سابق بود، با آستین شمشیری بی پیرایه و یخه برگردان یا عربی و بسته، برای پوشاندن بالاتنه به کار می ­رفت. چادر نماز کوتاهی از همان پارچه نیم تنه که اگر به کمر می ­بستند تا پشت قدم ­ها را می ­پوشاند، جای زیرجامه­ بلند قدیمی و تنبان کوتاه معمول شد. خانم­ ها از زری و مخمل و ترمه­ کشمیری و فاستونی ­های فرنگ، نیم تنه و چادر نمازهایی داشتند. چادر نماز را با دکمه و مادگی یا سنجاق طوری به کمر می ­بستند که مثل دامن ­های امروز می­ شد. زیرجامه­ ها و ارخالق ­های ترمه­ی قدیمی به وسیله­ رفوگرها و صنعت خیاطی تبدیل به نیم­ تنه و چادر نماز گردید و زیرجامه­ کوتاه ناصرالدین ­شاهی که جز چندسالی رواج نداشت، از پی کار خود رفت. بنابراین نیم­ تنه و چادر نماز را باید حد فاصل بین لباس قدیم و لباس امروزی خانم ­ها به شمار آورد» (مستوفی، 1371: 510-511 به نقل از متین 1383: 22-23).

 

تصویر 22-39- چادر و چاقچور زنان قاجاری (ابریشمی، 1390: 133)

بدین ترتیب می توان گفت در دوره قاجار نخستین تأثیرات قابل توجه و چشمگیر از پوشاک غرب را در پوشش زنان مشاهده می­ کنیم.

 

 

منابع:

غیبی، مهرآسا. 1385. هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: انتشارات هیرمند

متین، پیمان. 1386. پوشاک ایرانیان. تهران: دفتر پژوهش ­های فرهنگی

 

آدرس صفحه: http://www.anthropology.ir/node/24792

 

ایمیل: [e-mail]