خسرو شاكري: تاریخ دان و نویسنده (1317 –1394)

كاوه بيات

تاريخ‌نگاري چپ در ايران به رغم تمامي شرايط نامساعدي كه بر آن حكمفرما بوده است، تاريخ‌نگاري نسبتاً سرزنده‌اي است؛ اين سرزندگي را تا حدود زيادي مديونِ تلاش مستمر بخش‌هايي از آن است در باز‌سازي دائم خود؛ بازسازي‌اي توأم با زير سؤال بردن افسانه‌ها و اسطوره‌هاي حاكم و نقد تجارب گذشته. اين سرزندگي را در بسياري از ديگر حوزه‌هاي سياسي / تاريخي ايران معاصر نمي‌توان ديد.

                                                                                                                                                                                                                                                         بستر و زمينة آن سرزندگي، نهضت دانشجويي پويا و مستقلي بود كه در دو دهة 1960 و 1970 در اروپا و تا حدودي ايالات متحده شكل گرفت و نقد تجارب سياسي پيشين در يك خط‌كشي صريح با حزب توده به شكل همسويي با پاره‌اي از آلترناتيوهاي چپ آن دوره مانند مائوئيسم، تروتسكيسم و ... گرايش‌هاي چريكي و همچنين فاصله گرفتن از بدنة رسمي جبهة ملّي، بر همان اساس.

                                                                                                                                                                                                                                                         بدون ترديد ركن اصلي وجه تاريخ‌نگارانة اين حركت خسرو شاكري بود. يكي از فعالان سرشناس كنفدراسيون دانشجويان ايراني در اروپا از بدو شكل‌گيري‌اش كه در كنار فعاليت‌هاي سياسي، بخش مهم و فزاينده‌اي از وقت و توان خود را به شناسايي و انتشار اسناد تاريخي جنبش كارگري، سوسيال دمكراسي و كمونيستي ايران اختصاص داد؛ مجموعه‌اي كه جلد اول آن در سال 1970 منتشر شد و تا آستانة انقلاب به هفت مجلد رسيد. تمامي اين مجلدات ــ به استثناي جلد هفتم كه به تجديد چاپ روزنامة حقيقت اختصاص داشت ــ در همان مراحل نخست انقلاب كه مختصر فرصتي فراهم آمد، در ايران تجديد چاپ شدند و با از دست رفتن آن فرصت و مراجعت خسرو شاكري به اروپا در سال‌هاي بعد، وي موفق شد حدود پانزده شانزده جلد ديگر نيز بر آن مجموعه بيافزايد.

                                                                                                                                                                                                                                                         در اين سعي و تلاش، حريف اصلي خسرو شاكري نگاه استاليني حاكم بر نهضت چپ بود و مظهر آن روسية شوروي كه در جريان تقليل و تبديل جنبش كارگري، سوسيال دموكراسي و كمونيستي ايران به يك حركت وابسته و دست‌نشانده، به گونه‌اي كه در قالب حزب توده تبلوري نهايي يافت، نه فقط بدنة اصلي آن حركت گسترده و متنوع را تصفيه و از صحنه روزگار محو كرد، بلكه تا آن‌جا كه در توان داشت در محو و كتمان پيشينة تاريخي‌اش نيز كوشيد. شايد اينك در عصر رسانه‌هاي ديجيتالي و انفجار اطلاعات، كاري كه خسرو شاكري كرد نمودِ چنداني نداشته باشد، ولي در آن دوره كار بسيار دشواري بود و مستلزم يك جدّ و جهد اساسي.

                                                                                                                                                                                                                                                         خسرو شاكري در عين حال از حركت‌هاي مشابهي كه در ديگر حوزه‌ها در همين سمت و سو جريان داشت نيز حمايت مي‌كرد. او بود كه براي نخستين‌بار وسايل انتشار كتاب كارنامة مصدق را فراهم كرد به قلم ارسلان پوريا كه با نام مستعار پارسا يمگاني منتشر شد و در نوع خود نخستين تلاشي بود از سوي يكي از اعضاي سابق حزب توده در نقد و نفي رويكرد آن حزب نسبت به نهضت ملّي؛ و يا مجموعه‌اي از آثار تجديد‌نظرطلبانة مصطفي شعاعيان كه در كنار مخاطرات يك زندگي مخفي و چريكي، با استالينيسم حاكم بر روش و منش رفقايش نيز مي‌بايست سر كند.

                                                                                                                                                                                                                                                         كار شاكري فقط به گردآوري و بازشناسي اسناد و مدارك تاريخي محدود نمي‌شد؛ توان استفاده از اين اسناد و مدارك را نيز داشت و تعداد چشمگير كتب و مقالات بر جاي مانده از او خود گواهي است بر اين توانايي؛ كتاب‌هايي چون پيشينه‌هاي اقتصادي ــ اجتماعي جنبش مشروطيت و انكشاف سوسيال دموكراسي (1384)، ميلاد زخم، جنبش جنگل و جمهوري شوروي سوسياليستي ايران (1386) و تقي اراني در آيينة تاريخ (1387) اگر بخواهيم فقط به تعدادي از آثار منتشر شدة وي در ايران اشاره كنيم.

                                                                                                                                                                                                                                                         اگرچه خسرو شاكري در ستيز و رويارويي با تاريخ و تاريخ‌نگاري استاليني، با آن نوع بخصوص از افسانه و افسانه‌پردازي دست و پنجه نرم كرد ولي شايد بتوان گفت تاريخ و تاريخ‌نگاري عاري از افسانه را نيز چندان خوش نمي‌داشت؛ تلاش او براي ترسيم چهره‌اي كاملاً متفاوت از امثال آوتيس ميكائيليان (سلطانزاده) و يا دكتر تقي اراني، يعني ترسيم سيمايي از آن‌ها با تفاوت و فاصلة بسيار از خصوصيات غالب بر ماركسيسم ــ لنينيسم بين دو جنگ جهاني، گويايِ چنان گرايشي بود. به نظر مي‌آيد چپ مستقلِ مورد نظر او نيز چهره‌هاي افسانه‌اي خاص خود را لازم داشت.

                                                                                                                                                                                                                                                         تاريخ ايران نتوانست به نحو شايسته‌اي از دانش و توانِ خسرو شاكري استفاده كند؛ اگرچه تضييقات حاكم بر چپ به طور كلي و تحقيقات تاريخي چپ به طبع آن، در اين امر بي‌تأثير نبوده است، ولي بدقلقي‌هاي خود او نيز تا حدود زيادي به اين ماجرا دامن زد؛ با توجه به نوسانات حاكم بر بايد و نبايدهاي نشر در سي سال اخير، هر از گاه فرصتي پديدار شد و برخي از ناشران درصدد چاپ و نشر آثار او برآمدند، از تجديد چاپ مجموعة گرانقدر اسناد تاريخي جنبش... ــ البته با ويرايش جديد ــ گرفته تا نشر آثار منتشر شدة او. ولي تا جايي كه نگارنده اطلاع دارد، بيشتر به دليل خلق و خوي خاص او، اكثر اين تلاش‌ها ــ جز توفيق نسبي نشر اختران در انتشار كتب پيش گفته ــ به جايي نرسيد و در اين معامله، اهل تاريخ اين سرزمين بودند كه مغبون شدند.

این مطلب در چارچوب همکاری انسان شناسی و فرهنگ با مجله «جهان کتاب» منتشر می شود