آپارتمان نشینی گونه جدید سکونت

شاید برای كسی باوركردنی نبود كه روزی ظرفیت زمین برای گنجایش ساكنان آن تنگ شود و بشر به جای زندگی افقی به زندگی عمودی روی آورد تا جایی كه سر خود را به آسمان بساید. عجیب تر آن كه مردمانی كه زمانی هال ساختمان مسكونی خود را برای حل و فصل امور می ساختند و اندازه آن را برحسب متكای مهمانان روزهای مبادا انتخاب می كردند امروزه در جایی سكونت یافته اند كه حتی برای خوابیدن خود نیز با مشكل روبه رو یند.
تا همین چند مدت پیش بسیاری از افراد هنگامی كه با ساختمان های بلند آپارتمانی روبه رو می شدند سكونت و آرامش دیگران در زیر این ساختمان ها را عجیب می دانستند اكنون و كمتر از یك دهه خود گرفتار همان چیزی شده اند كه زمانی با حیرت بدان می نگریستند. آپارتمان نشینی پدیده ای است جدید و همین امر نیازمند پژوهش و بررسی های خاص خود است. از آن هنگام كه در تهران مجتمع های آپارتمانی بزرگی چون «آ اس پ»، «اكباتان» و «آپادانا» شكل گرفت ساكنان آنها دریافتند كه برای زندگی در این مجتمع ها باید قوانین خاصی وضع نمایند. لذا بدین منظور در اسفندماه ۱۳۴۳ قانون تملك آپارتمان ها تصویب شد و مالكان و ساكنان موظف به رعایت این قوانین شده و آپارتمان نشینی نیز چون دیگر گونه های سكونت دارای قاعده و قانون شد.
شهرنشینی پدیده های زیادی را به دنبال خود می آورد و آپارتمان نشینی نیز محصول رشد همین شهرنشینی است. زندگی در شهر و هزینه های رو به تزاید آن، توان اقتصادی خانواده ها، افزایش جمعیت شهری، كمبود زمین مناسب و... مردم را به سمت زندگی عمودی یا آپارتمان نشینی سوق می دهد. در این زندگی عمودی به جای هر خانواده یك خانه یك طبقه كه در آن فرزندان هر كدام یك اتاق مخصوص به خود دارند، هر خانواده در یك واحد ساختمانی و به مثابه یك اتاق سابق زندگی می كنند. این اتاق ها كنار هم قرار داشته و به جای یك واحد مسكونی سابق یك بلوك مشترك را تشكیل می دهند و اجتماعی از این بلوك ها به جای یك محله، یك مجتمع را به وجود آورده است.
هنوز برای بسیاری از ما قابل تصور نیست در ساختمانی كه سابقا یك خانواده زندگی می كردند اینك چندین خانواده دیوار به دیوار در كنار هم به زندگی ادامه می دهند.
پدیده جدید آپارتمان نشینی مناسبات اجتماعی خاص خود را دارد و بر همین اساس زندگی با این شیوه سكونت برای افرادی كه در كلان شهرها سال ها با این پدیده آشنا بوده اند به سختی زندگی افرادی نیست كه از زندگی چادرنشینی و روستایی به این سبك زندگی روی آورده اند. در این سبك زندگی دو پدیده اجتماعی به وضوح دیده می شود. «فاصله اجتماعی» اولین معضلی است كه فرد با آن روبه رو می شود. بدین معنا كه افراد در كنار هم زندگی كرده اما با هم ناشناس و غریبه بوده و ارتباطی با هم ندارند. دیوارهای چندسانتی زندگی آنها را از هم جدا كرده، صدای افراد از پشت این دیوارها به گوش می رسد اما آنها از حال و روز همدیگر بی خبرند. چرا كه هر چند از لحاظ مكانی بسیار به هم نزدیك اند اما از لحاظ اجتماعی فاصله زیادی از هم دارند.
دومین معضل اصلی در این سبك زندگی «حاشیه نشینی» است كه در اثر انتقال فرهنگی حاصل می شود و افراد به جای دارا بودن فرهنگ شهروندی، شهرنشینانی هستند كه از زندگی سابق رخت بربسته اما با فرهنگ جدید غریبه بوده و به اصطلاح به شهروند تبدیل نشده اند لذا در این انتقال فرهنگی دچار تضاد و تناقض گشته و به حاشیه نشینی فرهنگی روی آورده اند. آنها هر چند در ظاهر از زندگی سابق دست كشیده اند اما فرهنگ و مناسبات آن را با خود حمل كرده و به آپارتمان آورده اند. در ظاهر امر به شهر پناه آورده اند، اما در باطن فرهنگ و مناسبات شهروندی را در وجود خود نهادینه نكرده اند فلذا با تشویش و اضطراب زندگی می كنند و گاه و بی گاه از سختی زندگی عمودی و عوارض این سبك زندگی لب به شكوه و شكایت می گشایند و خود را زندانی ساكن در سلول انفرادی زندان زندگی می پندارند چرا كه برای این شیوه از زندگی آموزش ندیده و با آن خو نگرفته اند.
پدیده آپارتمان نشینی همانند سایر پدیده های اجتماعی با خود مزایا و معایبی را به همراه می آورد.
شاید بتوان گفت اولین پیامد مثبت در زندگی عمودی كنترل جمعیت است. آپارتمان نشین دیگر قادر نیست همانند پیشینیان خود به ازدیاد جمعیت خانواده روی آورد چرا كه محدودیت های فضای فیزیكی زندگی اجازه چنین كاری را به او نخواهد داد. به سبب گرانی زمین و مسكن اغلب زوج های جوان قادر نیستند در مساكن تك واحدی شخصی زندگی كنند. این واحدها می توانند یا آنها را صاحب منزل مسكونی نمایند یا از پرداخت اجاره های سنگین بی نیاز سازند. منزل مستقل نیز پیامدهای مثبت دیگری را برای آنها به ارمغان می آورد چرا كه براساس پژوهش های به عمل آمده اصلی ترین عامل اختلافات در زندگی زناشویی دخالت نابجای اطرافیان در زندگی افراد و خصوصا زوج های جوان بوده، دسترسی به منزل مستقل از میزان تشنجات كاسته و بر امنیت و آسایش آنها می افزاید. به نظر می رسد با افزایش جمعیت و عدم دسترسی آسان همه افراد به خانه های تك واحدی باید در آینده ای نه چندان دور، شاهد سكونت همه افراد از همه سنین و اقشار در این واحدها باشیم.
ایرانیان یكی از اقوامی هستند كه به مهمانی دادن و مهمانی رفتن اهمیت زیادی می دهند. با عبور ایرانیان از مرحله سنتی و ورود به نظام جدیدی از زندگی «مهمانی»به پدیده ای ویژه تبدیل شده است.
زندگی آپارتمانی سنت مهمانی را دستخوش تغییر می سازد چرا كه نه فضای فیزیكی اجازه مهمانی های بزرگ را به افراد می دهد و نه فضای اجتماعی برای انجام این امر در آپارتمان ها میسر است. ساكنان واحدهای آپارتمانی در مواقع اضطرار، مهمانی ها و مراسم ویژه خود را در رستوران ها، پارك ها و... انجام داده و بدین گونه رسم جدیدی كه محصول زندگی شهری و به خصوص آپارتمانی است در حال بسط و گسترش است. در نتیجه زندگی عمودی از بسیاری از هزینه ها كاسته و به فرد طعم زندگی نوینی را می بخشد. او را مجبور به پذیرش مناسباتی می كند كه فرد ناگزیر است بدان ها تن در دهد. امنیت از دیگر مباحثی است كه در زندگی آپارتمانی نمود پیدا می كند. معمولا منازل آپارتمانی از دیگر منازل مسكونی از میزان امنیت بالاتری برخوردارند. بنابر آمارهای موجود میزان جرایم و آسیب هایی چون سرقت در منازل آپارتمانی كمتر از سایر منازل است.
زندگی عمودی یا آپارتمان نشینی در ایران روزبه روز روبه افزایش است. شناخت مسائل و مشكلات فرهنگی و اجتماعی ناشی از این گونه سكونت سبب می شود تا با اتخاذ تدابیر صحیح به رفع و اصلاح این شیوه جدید از سكونت كمك كرد.
مشكلات ناشی از شیوه سكونت آپارتمان نشینی را می توان به دو دسته تقسیم كرد:
الف مسائل و مشكلات فرهنگی: مجتمع های آپارتمانی از جلوه های بارز تنوع فرهنگی اند. در این مجتمع ها افراد از مناطق گوناگون با فرهنگ و آداب ویژه ای گردهم آمده، دارای خرده فرهنگ های مختلفی بوده و در كنار هم زندگی می كنند. این تنوع فرهنگی با وجود داشتن نقاط مثبت در برخی از مجتمع های آپارتمانی به علل گوناگون به تضاد فرهنگی منجر شده است. تا جایی كه این تضاد باعث شده برخی از افراد پس از مدتی زندگی در همسایگی همدیگر با دعوا و درگیری این مجتمع ها را ترك كرده و اختلافات و كشمكش های زیادی را بین ساكنین مجتمع های آپارتمانی به وجود بیاورد. البته این مسئله در میان مجتمع هایی كه ساكنان آنها از لحاظ فرهنگی مشابه و از پایگاه اقتصادی و اجتماعی یكسان برخوردارند كمتر دیده می شود.
آموزش یكی از اساسی ترین مباحثی است كه در شیوه زندگی عمودی نادیده انگاشته شده است. هر روزه بر میزان این مجتمع ها افزوده می شود اما از بحث آموزش زندگی عمودی اثری دیده نمی شود. به غیر از آئین نامه تملك آپارتمان ها كه نه اغلب صاحبان این واحدها آن را مطالعه كرده و نه در اختیار اجاره نشینان برای مطالعه داده اند، هیچ گونه قوانین و مقررات دیگری در این زمینه وجود ندارد. برخی از ساكنان این مجتمع ها زندگی در آپارتمان را با زندگی در خانه شخصی خود اشتباه می گیرند. از عدم استفاده صحیح و به موقع از وسایل برقی و صدای گوشخراش ناشی از به هم خوردن در منازل، تعمیر خودروهای شخصی در پاركینگ و جلوی در بلوك های ساختمانی و آلودگی های ناشی از آنها، مسائل مربوط به شست وشوی فرش و موكت، عدم استفاده صحیح از روشنایی راهروها، عدم توافق ساكنین در استفاده از مشاعات، نگهداری حیوانات و پرندگان، صدای وسایل صوتی و تصویری و آلات موسیقی تا مشكلات ناشی از پر شدن چاه های فاضلاب و غیره همه و همه معلول عدم آموزش زندگی آپارتمانی است. گستردگی فضای مشترك زندگی در واحدهای آپارتمانی و نزدیكی دیوارها به همدیگر در پاره ای از مواقع احتمال دخالت افراد در زندگی دیگران را افزایش می دهد. به خصوص در جامعه ما كه بسیاری از افراد به زندگی كدخدامنشی عادت كرده و دخالت در كار دیگران را وظیفه خود دانسته و یا این كار را به نیت خیر انجام می دهند بدون اینكه كسی از آنها برای چنین كاری درخواستی به عمل آورده باشد. فلذا همین نزدیكی فضای فیزیكی گاهی اوقات بگومگوهای داخل خانواده ها را به سبب دخالت نابجای افراد به جاهای باریك كشانده و اساس خانواده ها را با معضل روبه رو می سازند.
از دیگر مشكلات ناشی از زندگی عمودی مسئله تعویض همسایه ها است. در بسیاری از مجتمع های آپارتمانی افراد بنا به علل گوناگون واحدهای خود را به صورت اجاره در اختیار دیگران نهاده اند، اجاره نشینان این واحدها معمولا هرساله تعویض می شوند. افراد تا سعی می كنند با همسایه یا اجاره نشین جدید ارتباط برقرار كنند او به جایی دیگر نقل مكان كرده فلذا همسایگی در این واحدها به پدیده ای موقتی تبدیل شده است. آنها نه همسایه بلكه مهاجرینی تلقی می شوند كه مدت زمان كوتاهی اسكان یافته و سپس جای خود را به مهاجر دیگری می دهند. همین امر در ایجاد ارتباط بین افراد محدودیت به وجود می آورد.
ب قوانین و مقررات: مشكلات مربوط به قوانین و مقررات را در دو قسمت می توان خلاصه كرد:
۱ قوانین و مقررات مربوط به طراحی، ساخت و بهره برداری از مجتمع های آپارتمانی ۲ قوانین و مقررات زندگی آپارتمانی.
در زمینه طراحی، ساخت و بهره برداری از مجتمع های آپارتمانی قوانین و ضوابط مدونی به چشم نمی خورد. همین امر به گوناگونی ساخت و برخورداری از امكانات دامن زده است. پیمانكاران واحدهای آپارتمانی نیز از همین مسئله نهایت استفاده خویش را كرده و در طراحی و ساخت این واحدها سود و منفعت شخصی را ملاك عمل قرار می دهند. مجتمع های آپارتمانی از كمبود امكانات و فضاهای فرهنگی و تفریحی در رنجند. نه فضا و امكاناتی برای بازی بچه ها دیده می شود و نه مكانی برای تفریح و استراحت خانواده ها وجود دارد، نه از بازارچه و نانوایی و... اثری وجود دارد و نه حتی مدرسه ای برای تحصیل بچه ها در این مجتمع ها ساخته شده است. اطراف منازل مسكونی به محل بازی بچه ها تبدیل شده و سروصدای ناشی از این مسئله بر روی اعصاب و روان ساكنان تاثیر مخربی گذاشته است. ساكنان این واحدها به سبب فقدان مكان تفریح و استراحت عصرها در كنار بلوك های ساختمانی اجتماع كرده و بدین گونه به تفریح و استراحت می پردازند.
در زمینه قوانین زندگی عمودی و پرداخت هزینه های مشترك در این زندگی نیز همانند طراحی و ساخت آنها، ضوابطی به چشم نمی خورد. فلذا هزینه های مشتركی چون هزینه تعمیر آسانسور، نظافت فضاهای مشترك، تهیه تجهیزات ایمنی، پرداخت شارژ، اصلاح پوشش پشت بام و سرویس نگهداری از تاسیسات همیشه باعث كشمكش و تضاد در میان برخی از ساكنان می شود، عدم تفاوت در مواقع پرداخت این هزینه ها بین خانوارهای پرجمعیت و كم جمعیت نیز بر كشمكش ها می افزاید. برای جلوگیری و كاستن از میزان درگیری ها و تضادهای ناشی از فقدان قوانین، ارائه و اجرای راهكارهای زیر به عنوان راهكارهای اصلی می تواند تا حدودی در این زمینه مثمر ثمر واقع شود.
اولین راهكار آموزش زندگی عمودی و در كل آموزش فرهنگ شهروندی به ساكنان این مجتمع ها است. وسایل ارتباط جمعی خصوصا رادیو و تلویزیون به سبب گستردگی می توانند در این زمینه نقش فعالی ایفا كنند. باید پیمانكاران را ملزم كرد در طراحی و ساخت این مجتمع ها، فرهنگ های بومی و منطقه ای را لحاظ كرده و از نظرات صاحبان واحدهای پیش خرید شده استفاده كرده و آنها را به كار گیرند. همچنین غفلت از ساخت فضاها و امكانات رفاهی و تفریحی آن هم در كشور ما كه از كمبود شادی رنج می برد می تواند عوارض ناگواری به بار آورد.
فقدان مدیریت در مجتمع های آپارتمانی سبب شده كه مشكلات زیادی دامنگیر ساكنان آنها شود. ساكنان این مجتمع ها می توانند با انتخاب هیات مدیره و انتخاب مدیر مجتمع بر بسیاری از این معضلات فایق آیند. هیات مدیره می تواند با وضع مقررات داخلی در موارد مختلفی چون تعمیرات و تغییرات، چگونگی پرداخت هزینه های مشترك، استفاده از مشاعات، جبران خسارت ناشی از گرفتگی لوله ها، پر شدن چاه های فاضلاب، نگهداری از پرندگان و حیوانات، زمان استفاده از وسایل برقی، صوتی و آلات موسیقی و حتی مقررات مربوط به چگونگی دفع زباله به این مجتمع ها نظم و جلوه خاصی ببخشند.
جهان به سمتی پیش می رود كه ممكن است روزی ظرفیت زمین برای گنجایش ساكنانش تكمیل شده و بشر برای غلبه بر این معضل به آسمان پناه ببرد. مدرنیته جهان را درنوردیده است و ما نتوانسته و نمی توانیم به شیوه قدیمی زندگی كنیم. پس لاجرم باید به این شیوه از زندگی نیز عادت كرده و با تنگناهای ناشی از مدرنیسم و نظم نوین زندگی بسازیم تا از دستاوردهای آن بهره مند شویم.

خلیل كمربیگی

منبع : روزنامه شرق