گردشگری مذهبی

گزارشی از مراسم قالیشویان در مشهد اردهال

بازار کاشان دست از کسب و کار کشیده و جارچیان سر هر کوچه و برزن جار می‌کشند. قرار است یک هفته دیگر کاشان و شهرهای اطراف به عزای شهادت مهمانی که خود خوانده‌اند به عزا بنشیند و همین مهمان‌کشی حاکم وقت پس از ۱۳۰۰ سال داغ اهالی کاشان را تازه نگه داشته است.

اهالی کاشان در حال مقدمه‌چینی مراسم شهادت امامزاده سلطانعلی ابن امام محمدباقر هستند و این مراسم هر سال گردشگران و مشتاقانی نزدیک به یکصد هزار نفر را در دومین جمعه مهر به مشهد اردهال می‌کشاند.

وضعیت شهر کاشان در هفته اول مهر ماه خاص است. کافی است در این محدوده زمانی سری به بازار کاشان بویژه محله فینی‌ها بزنی. اگر راه شما به بازار مسگرها افتاد از این که کر‌کره مغازه‌ها پایین کشیده شده و کاسبان به جای فروش اجناس به رهگذران آب می‌پاشند، آن را مقدمه‌ای برای آغاز این مراسم بدانید.

هر چند این مراسم قدمتش از مراسم قالیشویان اردهال بیشتر است و همزمانی دو اتفاق ملی ‌ مذهبی باعث تداخل دو مراسم مهم در این شهر شده است. پس تعطیلی بازار را به حساب احترام به شهادت امامزاده بگذارید و پاشیدن آب را به سبب جشن آبریزان که از ایران باستان به یادگارمانده است.

هنوز برای رسیدن به اردهال زود است، بنابراین در کوچه پس‌کوچه‌های کاشان روان می‌شویم. شب اولین جمعه و صبح آن اگر در کاشان بوده باشی حتما صدای جارچی‌ها تو را متوجه وضعیت غیرعادی کرده است. این مراسم را آیین جار می‌نامند.

فینی‌ها اولین شب جمعه مهر ماه، یعنی یک هفته مانده به شروع قالیشویان، با اجرای مراسم «آیین جار» در مساجد جامع فین و کاشان و در محلی به نام پانخل در ابتدای بازار بزرگ کاشان، با خواندن اشعار مخصوص این آیین به صورت دسته‌جمعی از مردم برای شرکت در مراسم قالیشویان دعوت می‌کنند.

آیین جار صبح اولین روز جمعه مهر ماه هم تکرار می‌شود و پس از این دعوت عمومی مردم خود را برای عزیمت به اردهال آماده می‌کنند و به مرور، تا صبح دومین جمعه مهر ماه، خود را به اردهال می‌رسانند و با تهیه یک چوبدستی بلند برای اجرای مراسم آماده می‌شوند. انجام این مراسم مختص فینی‌های کاشان است و هیچ گروه دیگر حق انجام مراسم را ندارند و چرایی این انحصار، خود اصل ماجراست که براساس روایت‌ها به ۱۳۰۰ سال پیش باز می‌گردد.

● ۱۳ قرن قبل در کاشان‌

اگر گوش به صحبت‌های اهالی فین بسپاری ناگهان خود را در تاریخی بسیار دور مربوط به ۱۳ قرن قبل می‌یابی. اما ‌ماجرا از آنجا آغاز می‌شود که مردم فین کاشان در سال ۱۱۳ هجری قاصدی را به نام عامر بن ناصر فینی به مدینه نزد امام محمدباقر می‌فرستند و از او درخواست پیشوایی می‌کنند.

امام فرزند خود سلطانعلی برادر امام صادق را رهسپار ایران و شهر کاشان می‌کند. امامزاده پس از توقف‌هایی که در بین راه داشت به کاشان می‌رسد و در محله فین بزرگ ساکن می‌شود و تابستان‌ها به دلیل گرمی هوا به منطقه اردهال می‌رود.

چند سالی اوضاع به این منوال می‌گذرد تا این ‌که امامزاده سلطانعلی از نفوذ زیادی در بین مردم برخوردار می‌شود و این باعث ترس حاکم اردهال که «زرین‌کفش بارکرسفی» نام داشت، می‌شود بنابراین زرین‌کفش با دستور «ارزق» والی قم تصمیم به کشتن امامزاده سلطانعلی می‌گیرد و به امام و یارانش در «دربند ازناوه» حمله می‌کند و در جنگی ۱۰‌روزه در اوایل مهر ماه با امام روبه‌رو می‌شود که در این جنگ نیروهای امامزاده سلطانعلی بسیاری از افراد دشمن را از بین می‌برند اما زرین‌کفش حیله‌ای می‌اندیشد و ۴۰ تن از زنان و دختران کلجاری را برهنه به میدان جنگ می‌فرستد تعداد زنان در روایت‌های مختلف متفاوت است و امامزاده به همین دلیل عقب‌نشینی می‌کند و در پناه سنگی در دربند ازناوه به نماز و دعا می‌ایستد.

در این هنگام افراد دشمن به امامزاده سلطانعلی و یارانش حمله و همه را شهید می‌کنند. خبر شهادت به مردم کاشان و محله فین می‌رسد. مردم فین کاشان چوب و چماق به دست راه می‌افتند و به منطقه می‌رسند و دشمنان را نابود می‌کنند و امامزاده سلطانعلی را در قالیچه‌ای می‌پیچند و در نهری کنار شاهزاده حسین غسل داده و سر و سینه‌زنان در حالی که چوب و چماق به دست دارند در اردهال به خاک می‌سپارند.

برای همین هر سال در سالروز شهادت امامزاده سلطانعلی که جمعه دوم مهر ماه است به اردهال می‌روند و مراسم سالگرد را اجرا می‌کند و از ورود دیگران به انجام مراسم جلوگیری می‌کنند.

● در اردهال‌

به اردهال که رسیده باشی خانواده‌های کاشانی زیادی را می‌بینی که برای چند روز اقامت خود در این بخش تدارک دیده‌اند و به نظر می‌رسد که اقامت چند روزه و بازار مکاره‌ای که در حاشیه مراسم وجود دارد بیش از این که به هدف عزاداری باشد، به همان جشن آبریزان برمی‌گردد، اما آنچه نزدیک به یکصد هزار گردشگر و مسافر را از شهرهای اطراف کاشان و تمامی کشور به این سو می‌کشاند، همین مراسم قالیشویان است.

در محل برگزاری مراسم قالیشویان کاشان، نیروی پلیس و هلال احمر حضور دارند و معمولا مراسم با سخنرانی یکی از مقامات کشوری آغاز می‌شود.

● یاحسین‌

به آن لحظه رسیده‌ایم. صبح دومین جمعه مهر ماه است و اهالی فین با چوبدستی‌های نقش و نگارداری که برخی آنها صدها سال قدمت دارند و در یک خانواده فینی نسل به نسل و دست و به دست در مراسم قالیشویان گردانده شده، در کنار چشمه آبی که در کنار بقعه شاهزاده سلطانعلی قرار دارد و محل شستن قالی است، گرد هم می‌آیند و حسین حسین گویان به طرف صحن صفای بقعه سلطان حسین حرکت می‌کنند.

با وارد شدن فینی‌ها به صحن، مراسم رسمی شروع می‌شود، معتمدان و کدخدایان روستای خاوه روستایی در نزدیکی مشهد اردهال بنا بر یک رسم و سنت قدیمی، در ایوان جلوی حرم، قالی دستباف و مقدس را طی آیین و مراسم خاصی به قالیشویان که از ریش‌سفیدان و بزرگان فین هستند تحویل می‌دهند و فینی‌ها قالی لوله شده را در پناه چوبدستی‌های خود و در حالی که علم و کتل‌های هیات‌های عزاداری پیشاپیش در حرکت است، به سوی چشمه می‌برند.

اینجا مراسم اوج می‌گیرد. در دو سوی فینی‌ها، گردشگران با عزاداری یکی می‌شوند و حسین گویان آنان را همراه می‌کنند.

قالی لوله شده، نمادی از پیکر امامزاده سلطان حسین است و پس از آن که به کنار چشمه برده می‌شود، با چوب‌های نمناک خیس و در پناه مردان چوب به دست به امامزاده برگردانده و در ایوان سرداری (در ورودی حرم) به خدام تحویل داده می‌شود. (در واقع قالی شسته نمی‌شود بلکه مراسمی نمادین از روزی است که اهالی کاشان، پیکر امامزاده را درون قالی لوله کرده و کنار چشمه غسل داده‌اند.)

اوج مراسم، هنگام تحویل قالی است که قالیشویان با شور و هیجان بر سر و روی خود می‌زنند و دلشان به دادن قالی که نماد پیکری است که می‌خواهند به خاک بسپارند، رضا نمی‌دهد.

اما این آخر ماجرا نیست. یک هفته پس از اجرای مراسم اصلی، این آیین از سوی اهالی روستای نشلگ اردهال تکرار می‌شود.

● جمعه نشلگی‌ها

جمعه پس از جمعه قالیشویان، به جمعه نشلگی‌ها و جمعه هفته قالی مشهور است. در این جمعه مردم دهکده نشلگ یا نشلج به مشهد اردهال می‌آیند و مراسم هفت شهادت امامزاده سلطان علی را مستقلا پای مرقد برپا می‌دارند.

بنا به روایت چون اجداد اهالی این روستا نتوانسته بودند بموقع به کمک حضرت سلطان علی در جنگ با کفار بروند و در مراسم خاکسپاری پیکر آن شهید نیز غفلت کرده بودند، بنابراین در جمعه هفته بعد از شهادت و خاکسپاری او، کنار مرقد مطهرش می‌روند و به سوگواری و عزاداری می‌پردازند. از آن زمان هرساله نشلگی‌ها به یاد آن روز و تکرار رفتار نیاکان، یک هفته پس از جمعه قالیشوییان و معمولا در سومین هفته پاییز به مشهد اردهال می‌آیند و مراسم ۷ امامزاده را برگزار می‌کنند.

عزاداران نشلگی معمولا با پیراهن سیاه در مراسم شرکت می‌کنند. آنها صبح روز جمعه دسته‌ای تشکیل می‌دهند و در برابر زائران امامزاده به سینه زنی و نوحه خوانی و نخل گردانی می‌پردازند. سینه‌زنان و نوحه‌خوانان را یک میاندار راهنمایی می‌کند.

نخل را که نخلی کوچک است و سیاهپوش کرده‌اند، جوانان بر دوش می‌گذارند و درحیاط و صحن، گرداگرد حوض می‌گردانند. سینه‌زنان هم در پی نخل حرکت می‌کنند و با خواندن اشعار مذهبی و سینه زدن، مراسم را برگزار می‌کنند.

شرکت‌کنندگان در مراسم هفته، بجز زائران و دکانداران بازار که از روز جمعه قالی در مشهد اردهال مانده‌اند مردم نشلگ و شماری از مردم دهات اردهال هستند. این مردم صبح زود برای زیارت امامزاده و حضور در مناسک مذهبی روز هفت به مشهد می‌آیند و غروب پس از پایان مراسم و زیارت امامزاده به خانه‌های خود باز می‌گردند.

بساط چینان و فروشندگان و زائرانی هم که چند روز پیش از مراسم قالیشویان به مشهد اردهال آمده بودند، پس از پایان مراسم هفت، بقعه حضرت را به خادمان و فراشان و مردمان مجاور امامزاده می‌سپارند و مشهد را ترک می‌کنند.

● بازار مشهد اردهال‌

همزمان با هفته زیارت امامزاده سلطان علی، بازاری کنار بقعه امامزاده برپا می‌شود. این بازار حدود ۸ تا ۱۰ روز، از یکی دو روز پیش از جمعه قالی شویان تا یک هفته پس از آن طول می‌کشد. این بازار از دسته بازارهای ادواری و سالانه یا مکاره است که یک بار در سال و در فصل و زمانی معین و به مدت چند روز تشکیل می‌شود.

در این بازار صاحبان حرف مختلف، کالاها و اجناس دست ساخت و مصنوعی داخلی و خارجی، انواع خوراکی‌ها و تنقلات و آجیل‌ها را به مردم و زائران عرضه می‌کنند.

این بازار رنگ و بویی محلی و روستایی دارد. نوع جنس، کالاها، طرز چیدن و عرضه کردن آنها، شیوه داد و ستد و مبادله، همه و همه متناسب با فرهنگ جامعه روستایی حاشیه کویر و مطابق با ذوق و سلیقه تنوع پسند مردم بومی منطقه‌ است. بیشتر زائران امامزاده، بخصوص زائران اردهالی، فینی و کاشانی، خرید در بازار را متبرک و خوش یمن می‌دانند.

این زائران بنا به اعتقادات مذهبی و سنتی آبا و اجدادی خود، مقداری از اسباب خانه و ظروف آشپزخانه و اسباب جهیزیه دختران دم‌بخت خود را به قصد تبرک و بردن چیزی مبارک و برکت زا از بازار امامزاده به خانه، از بساط داران بازار تهیه می‌کنند. زارعان محلی نیز به نیت برکت بخشی به کشتزارها و باغستان‌های خود و برداشت محصولی بیشتر از کشته خود، ابزار و وسایل زراعی و آبیاری و باغبانی از فروشندگان بازار خریداری می‌کنند.

جنب این بازار، بازار دیگری نیز رونق دارد. در این بازار دسته‌ای شبیه‌خوان، تعزیه‌خوان و پرده‌خوان معرکه می‌گیرند. اجرای تعزیه و شمایل مذهبی و روایت داستان مصیبت شهیدان دین و مذهب از زبان شبیه خوانان و نقالان پرده‌دار، از جمله برنامه‌های هفته عزداری است.

● اردهال دقیقا کجاست؟

اردهال برای مردم آن، سرزمینی مقدس به شمار می‌آید و این تقدس به دلیل اتفاقاتی است که در طول هزاره‌های پیش در دل کوه‌های در هم و پیوسته این دیار به وقوع پیوسته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بلندی‌ها از دیرباز محل نیایشگاه‌ها و آتشکده‌هایی بوده که مردم پیش از گرویدن به اسلام در آنها گرد می‌آمدند و دعا و نیایش می‌کردند.

به نظر می‌رسد وجود همین نیایشگاه‌های باستانی و تاریخی باعث شده رشته کوه‌های اینجا را اردهار یا اردهال به معنای رشته‌کوه یا رشته‌کوه مقدس بنامند. اردهار از دو واژه ارد به معنای پاکی و تقدس و هر به معنای کوه و رشته کوه است.

اما مشهد اردهال یا مشهد قالی در فاصله ۴۹ کیلومتری غرب کاشان و در مسیر کاشان نراق قرار دارد. در این مسیر، شهرهای نیاسر و نشلج نیز واقع شده‌اند در گزارشی دیگر شما را به شهر زیبای نیاسر برده‌ایم و در سایه سار سبز درختانش لحظه‌های شیرینی برای شما به تصویر کشیده‌ایم، از دست ندهید که به نوبه خود، از طبیعت زیبا و جاذبه‌های زیبایی برخوردارند. اردهال سرزمینی کوهستانی است در دامنه کوه اردهال که مردم آن سرگرم قالیبافی و زراعت هستند. مزار امامزاده سلطانعلی و شاهزاده حسن در کنار هم و با فاصله‌ای ۸۰۰ متری قرار گرفته است.

زهرا کشوری‌