تاریخ علم را واقع بینانه نگاه کنیم

بررسی دیدگاه های تاریخ علم

اخیرا درباره تاریخ علم در جامعه علمی کشور می‌شنویم، را می‌توان نوعی واکنش به جو شتاب زده‌ و مسمومی که توسط جامعه غیرعلمی کشور به راه افتاده است، ارزیابی نمود.درسال‌های اخیر متاسفانه ما از طریق منابع غیر رسمی علمی نظیر رسانه‌ها شاهد اغراق‌های زیادی درباره تاریخ علم هستیم

حدود ۱۰ سال است که رشته تاریخ علم به جامعه بزرگ رشته‌های دانشگاهی کشور وارد شده است. این رشته دانشگاهی،همانند بسیاری ازشاخه‌های علوم انسانی بدون تعریف جایگاه مشخص،درسیستم آموزشگاهی گنجانده شده است. اساتید رشته تاریخ علم معتقدند که این رشته بیشتربه شرح واحوال زندگی اندیشمندان محدوده شده است. به‌طورکلی فایده تاریخ شناخت گذشته است. بنابراین فایده تاریخ علم نیز، چیزی جز واکاوی عقبه علمی یک سرزمین و شناخت دقیق آن برای بهره مندی علمی بیشتر درعصر امروز نیست. اگرچه اظهارنظرهای غیرتخصصی درباب رشته‌های علوم انسانی، چیز تازه‌ای نیست، اما برخی معتقدند اظهارنظرهای غیرتخصصی درباره تاریخ علم که با بزرگنمایی یا اغراق همراه شده، سبب کند شدن و بی‌محتوایی چرخه علمی کشور می‌شود.

● جامعه‌ای که از علم بترسد، پشیمان می‌شود

اظهارنظرهای غیرعلمی درجامعه علمی کشور سبب واکنش‌هایی شده است. دکتر رسول جعفریان بنیان‌گذار و مدیر کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، در هفتمین نشست از دومین سلسله نشست‌های «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت»‌ با بیان اینکه جامعه‌ای که از علم بترسد، پشیمان خواهد شد، می‌گوید: «متجددین ما حرف‌های اصولی و علمی دارند که به نظر من باید اجازه بدهیم در محافل علمی گفته شود.» حجت‌الاسلام جعفریان به نقد تاریخ علم به سبک سلیقه‌ای پرداخته و معتقد است: «نوع کسانی که در طول تاریخ به موضوع علم پرداخته‌اند نیز یک مقدار سیاسی و سلیقه‌ای بوده که مانند موجی آمده و هیچ‌گاه یک بررسی دقیق نسبت به گذشته و شناسایی تمدن اسلامی صورت نگرفته است. از سوی دیگر ما به کلی بحث تاریخ و فلسفه علم را کنار گذاشتیم و بعد از قرن چهارم و پنجم که افرادی مثل فارابی، ابن‌سینا و ... به آن پرداختند، به کلی این مبحث را رها و به مسیرهای انحرافی توجه کردیم. در عصر حاضر نیز به بحث فلسفه علم برای شناخت تمدن اسلامی بسیار محدود توجه شده است.»

دکتر جعفریان با اشاره به مبانی دقیق شناسایی تمدن اسلامی گفت: «کلیه مکتوبات ما در شناخت تمدنی علمی و اسلامی نیز از دریچه آسیب‌شناسی نیست و بیشتر تعریف و تمجید است و آمارهایی که داده می‌شود، مثلا چندین هزار کتاب پزشکی را معرفی می‌کنیم.» دکتر جعفریان به محدود بودن تاریخ علم اشاره می‌کند: «البته ما افراد نادر و بزرگ بسیاری داریم، اما در بررسی تمدن اسلامی از زاویه علمی نباید وجود این افراد نادر را با جریانات فکری گسترده در جامعه اشتباه بگیریم، زیرا بسیاری از این عالمان نادر حتی یک وارث هم ندارند. افراد نادری مثل ابوریحان در دوران خود چند نفر بوده‌اند؟ و چند جانشین می‌توان برای آنها پیدا کرد؟ البته هنوز از قرن چهارم و پنجم متن‌های مهمی کشف و آدم‌هایی پیدا می‌شوند. ولی آنچه که در حال حاضر برای ما روشن است این موضوع است که تمدن اسلامی نتوانست از حصار فلسفه ارسطویی، طب بقراطی و بسیاری از علوم خارج شود. اگر کل اطلاعات نجومی ما را جمع‌آوری کنیم در حد یک تلسکوپ نمی‌شود که دنیای این علم را عوض کرد.ما هنوز به آن درجه علمی نرسیدیم که راه تازه‌ای را باز کنیم و امروزه آمار دادن که ما کتب بسیاری داشته‌ایم که هیچ کدام هم جنبه علمی ندارند برای ایجاد زمینه‌های پیشرفت فایده‌ای ندارد. ما باید توجه کنیم که ببینیم افراد نادری که در طول تاریخ داشته‌ایم، چرا فعلیتشان جنبه عمومی نداشته است و آموزش آنها چرا بسط و رواج پیدا نکرده است. ما باید به اشتباه خودمان اعتراف کنیم و بدانیم چرا پیشرفت نکردیم.»

● اعتدال را رعایت کنیم

صحبت کردن درباب تاریخ علم از سوی برخی افرادی که سابقه علمی ندارند، سال‌هاست که به امری متداول تبدیل شده است. دکتر حسین شیخ‌رضایی عضو هیات علمی انجمن حکمت و پژوهش درباره این موج اظهارنظرهای گوناگون درباره تاریخ علم که با اعمال سلیقه و بزرگنمایی همراه است، به تهران امروز می‌گوید: «صحبت‌هایی که ما اخیرا درباره تاریخ علم در جامعه علمی کشور می‌شنویم را می‌توان نوعی واکنش به جو شتابزده و مسمومی که توسط جامعه غیرعلمی کشور به راه افتاده است، ارزیابی نمود.درسال‌های اخیر متاسفانه ما از طریق منابع غیر‌رسمی علمی‌ نظیر رسانه‌ها شاهد اغراق‌های زیادی درباره تاریخ علم ازسوی برخی افراد هستیم. البته بیشتر این بزرگنمایی‌ها درباره تمدن اسلامی است. آنچه به نظر می‌رسد این است که برخی با به رخ کشیدن تاریخ دوره اسلامی سعی دارند، به نوعی به احیای هویت دست بزنند.مسائلی نظیر اینکه کوپرنیک نظریات خود را ازمنجمان دوره اسلامی درمکتب مراغه دزدیده است را می‌توان دردنباله این ماجرا بررسی کرد. امر مشخص این است که این اظهارنظرها جنبه علمی وکارشناسی ندارد.» دکتر شیخ رضایی اظهارنظرهای رادیکال را چاره ماجرا نمی‌داند و می‌گوید: «ما نباید درفضای رادیکال،گرفتاراظهارنظرهای عجولانه شویم.گفتن اینکه ما علم نداشتیم، چندان درست نیست. بسیاری ازعلوم گذشته با درنظر گرفتن استانداردهای فعلی امروزی علم محسوب نمی‌شوند. به‌عنوان مثال نیوتن کسی بوده است که راجع به کیمیاگری نیز کار کرده است، درحالی‌که کیمیاگری با فاکتورهای علمی امروز الان علم محسوب نمی‌شود. علمی مانند جمجمه شناسی که درگذشته وجود داشت، می‌توانست ازروی جمجمه، به بررسی شخصیت افراد بپردازدکه الان نوعی شبه علم به حساب می‌آید. باید درنظربگیریم علم چیزی نیست که یک‌باربرای همیشه ثابت شود. توافق جامعه علمی درهر دوره ازمعیارهای تشخیص علم است. منظور از جامعه علمی افرادی هستند که دریک حوزه مشترک با ادبیات مشترک کار می‌کنند، به همین سبب توافق جامعه علمی در هر دوره، امری ساده نیست. چیزی که امروز علم است قطعا هزارسال پیش علم نبوده است. دکتر شیخ رضایی درباره تعریف علم می‌گوید: «تعاریف متعددی درباره تعریف علم وجود دارد.بعضی تجربی بودن یا عدم تجربه‌پذیری یک پدیده را جزو فاکتورهای شناخت علم برمی‌شمارند که این نگاه هم مشکلات خودش را دارد. این تغییر نگاه به علم فقط مخصوص جامعه شرق نیست. در دوران کهن نیز علمی به نام تنجین وجود داشته است که پیشگویی براساس ستاره‌ها را دنبال می‌کرده است.دانشمندانی مانند کپرنیک وکپلرهم به احکام نجوم وتنجین می‌پرداخته‌اند. به همین سبب پرداختن به تاریخ علم تنها برپایه ملاک‌های امروز، درست نیست.»

● کدام تاریخ‌نگاری علمی راهگشاست؟

تاریخ‌نگاری وروایت کردن عقبه و گذشته انسان‌ها و دستاوردهایشان،امرآسانی نیست. فلسفه تاریخ و نگاه به سبک‌های گوناگون تاریخ‌نگاری مدت‌های طولانی از مباحث پرحاشیه بین فیلسوفان تاریخ بوده است. به همین سبب بحث و بررسی‌های فراوانی درباره شیوه‌های تاریخ‌نگاری همچنان وجود دارد. دکتر سعید ناجی استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره روش‌های تاریخ‌نگاری مناسب و علمی به تهران امروز می‌گوید: «ما در تاریخ‌نگاری با چند نوع نگاه مواجه هستیم. دیدگاه اول این است که بعضی هر آنچه را که براساس حقیقت‌های تاریخی می‌نویسند،واقعیت محض درنظر می‌گیرند.این نوع ادبیات برای تاریخ علم اندکی مشکل‌زا به‌نظرمی رسد.دلیل این مشکل زایی این امر این است که این افراد تاثیرحالات ذهنی خودشان را درنگارش تاریخ یک پدیده، درنظر نمی‌گیرند. نتیجه این رویکرد هم برای جامعه علمی این است که هرآنچه که تاریخ‌نگاران می‌نویسند صحت کامل دارد، غافل از اینکه ذهن ما براساس واقعیات وامور زمانه خودش به بازسازی وقایع می‌پردازد. نظریه دیگری که در مورد تاریخ‌نگاری وجود دارد آن است که اساسا تاریخ واقعی معنایی ندارد، چون ما به آن دسترسی نداریم. بنابراین اصل، هر روایتی خودش یک نوع تاریخ است. این نوع نگاه هم یکسونگری را به همراه می‌آورد. دیدگاه سوم درمورد تاریخ‌نگاری که بیشتر با منطق سر سازگاری دارد. این دیدگاه وقایع تاریخی را انکارنمی‌کند ولی ادعای کامل دیدن وقایع را نیزندارد. این دیدگاه مطرح می‌کند که من واقعیات تاریخی را با درنظر گرفتن یکسری معیارها و ملاک‌ها تالیف کردم که این نوع تاریخ‌نگاری می‌تواند مطابق واقع باشد یا مطابق واقع نباشد. دکترناجی درباره فاکتورهای تشخیص علم می‌گوید: «اینکه ما به چه چیزی، علم و به چه چیزی، غیر‌علم بگوییم،مستلزم قراردادهایی است که سال‌ها بین فلاسفه علم بسته شده است. این ملاک‌ها چیزهایی نظیر ابطال‌پذیر بودن یا غیرابطال‌پذیربودن،تجربی بودن یا غیرتجربی بودن را دربرمی‌گیرد. اما به غیرازاین ملاک‌های ذاتی، واقعیت‌ها نیز وجود دارند. واقعیات مثل طیفی از رنگ‌ها هستند با محتویات گوناگون که به هم تنیده شده‌اند،درصورتی‌که ما فقط بخشی از واقعیات را می‌بینیم به همین دیلی باید با یک نوع اعتبارذاتی اینها را بازشناسی کنیم وملاک‌هایی را دوباره تعریف کنیم. اعتباردادن به علم توسط قراردادها مهم است.اما دراین میان واقعیات را نیزباید به اندازه قراردادها درنظر بگیریم.»

● افراط در داشته‌های علمی چه نتایجی در بردارد؟

تاریخ علم رشته‌ای از تاریخ است که به بررسی چند و چون تغییر درک انسان از دانش و فن‌آوری در دوره‌های مختلف می‌پردازد. انسان‌ها درگذر زمان با تکیه بر گذشته خود و بررسی آنچه که ازگذشتگان به آنها رسیده است، واقعیات دستاوردهای علمی خود را دیده‌اند وبه مدد همین میراث به دست آمده به کشفیات جدید نائل آمده‌اند. پرواضح است که اگر گذشتگان یک کشوردیدگاه درستی نسبت به تاریخ‌نگاری نداشته باشند،چرخه تولید علم با کاهشی چشمگیر روبه‌رو می‌شود. زمانی که افراد یک کشور که متعلق به جامعه علمی کشور نیز نیستند،آگاهانه یا غیرآگاهانه به افراط یا تفریط درباره تاریخ علم دست بزنند؛ میراثی جز واقعیاتی مغشوش برای نسل‌های آینده به یادگارنمی‌گذارند. میراث علمی که بابزرگنمایی و افراط همراه باشد،تاثیری بر هویت فرهنگی و ملی در بر نخواهد داشت.

زهرا نوروزی