ریزگردها چیزی کم از سیل و زلزله ندارد

مسئولان امر در ایران و ترکیه و دیگر کشورهای آسیب پذیر, مدعی اصلی پدیده شوم ریزگردها هستند و حق هر نوع دادخواهی منطقه ای و فرامنطقه ای را دارند

مسئولان امر در ایران و ترکیه و دیگر کشورهای آسیب‌پذیر، مدعی اصلی پدیده شوم ریزگردها هستند و حق هر نوع دادخواهی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را دارند. از زمان تهمورث که قصرشیرین کنونی در استان کرمانشاه به زبان سانسکریت، هندیا (یعنی کنار رودخانه) نامیده می‌شد، تاکنون، هزاران ایرانی بر اثر وزش بادهایی معروف به باد سام (به معنای باد زهرآگین یا باد خفقان‌آور) که در فصل بهار و تابستان می‌وزد و منشأ آن صحرای عربستان است، دچار مشکل شده اند و چند سالی است که پدیده ریزگردها، مزید بر علت شده و بر مشکلات مردم مناطق غرب و جنوب ایران افزوده شده است.

فاجعه ریزگردها برخلاف آنچه گاهی گفته می‌شود، محدود به چند کشور خاص نیست و به همه مردم جهان مربوط می‌شود.

بنابراین پیشنهاد می‌شود تجربه‌آموختگان را در این زمینه از جمله جنگل‌کاری، تولید مالچ، ساخت سیستم‌های اسپریر، ژئوتکنیک، نقشه‌برداری، فیزیک و زمین‌شناسی، حفاظت محیط‌زیست و سایر تخصص‌ها به یاری طلبید تا راه‌حل‌های قابل اجرا، به‌صورت پیشنهاد مطرح شود و در اختیار رسانه‌های عمومی قرار گیرد. این‌که دولت‌ها توجه کنند یا نکنند، گناه صاحب‌نظران نخواهد بود. با برپایی چند نشست در عراق یا ایران و ترکیه و دیگر نقاط، یک مشکل پیچیده در سطح وسیع قابل چاره‌یابی نیست، با اهمیت‌ترین مرحله، چند آزمایش (هیدرومتری) از خاک بستر اراضی تا عمق ۱۵‌سانتی‌متری و زیر ۱۵ سانتی‌متر است تا معلوم شود ذرات به فضا رونده گیاه، تجزیه شده است یا رس تک مولکولی و با نمونه‌برداری از آب زیرسطحی و آزمایش (هیدرومتری) می‌توان وزن مخصوص و عدد Pi خاک منطقه را به‌دست آورد و با آزمایش دیگری می‌شود مقدار وزن مالچ در هر متر مربع را معلوم کرد. چه بسا که با مشخص شدن عدد (pi) خاک و در صورت دسترسی به آب، با عمل کمپکت بستر بتوان مانع برخاستن ذرات شد و احتمال دارد پوشش سطح زمین، گیاهان تجزیه شده یا خاک تک مولکولی باشد. منشأ ریزگردها، ماسه بادی نیست، خاک رس هم نیست، زیرا بالا روندگی ریزگردها، آن‌هم تا ارتفاع چند صدمتری از سطح زمین و طی مسافتی بیش از هزار کیلومتر، نشان می‌دهد پدیده مذکور، جرمی است به مراتب سبک‌تر از ماسه بادی و خاک رس.

چنین جرمی که بدون وزش باد، ساعت‌ها و روزها به‌صورت معلق در فضا و ارتفاع بیش از هزار متری باقی می‌ماند، می‌تواند گیاهان فسیل شده در دوران طولانی مدت یا لای تک مولکولی باشد. رس و ذرات گچ و آهک و سیمان و آرد گندم و پودر سنگ و هر نوع جرم دیگر که از الک یک‌دویستم و یک‌چهارصدم عبور کند، وزن مخصوص خود را دارند که به ۱۰۰۰ و بیش از ۱۰۰۰ برابر وزن مخصوص هوا بر متر مکعب می‌رسند. خاک رس از نوع دو مولکولی، درون پوسته‌ای بسیار نازک و به شکل نامنظم قرار دارد مانند خاک رس لالجین همدان که مشابه آن در سوریه و چین هم وجود دارد و از آن تسبیح و مُهر نماز می‌سازند، مولکول‌های دوگانه رس درون پوسته و در برابر آب، حالت انبساطی پیدا می‌کند و با خشک شدن، حالت انقباضی به خود می‌گیرند؛ به همین علت برای ممانعت از ایجاد ترک‌های انقباضی، برای کاهگل کاه اضافه می‌شود و برای ساخت ظروف سفالی و آجر، به گِل ورز داده می‌شود. زیاد ماندن خاک رس درون آب، باعث می‌شود به لجن سیاه رنگی تبدیل شود و با قرار گرفتن در جریان آب و بر اثر اکسیژن آب، پوسته از مولکول‌ها جدا و مولکول‌ها خاصیت انبساطی و انقباضی خود را از دست می‌دهد و به خاک پوسیده تبدیل می‌شود. همان عملی که کرم‌های خاکی با فرو دادن خاک مرطوب و تغذیه از پوسته، مازاد را به‌صورت خاک پوک شده دفع می‌کنند و این چرخه شب و روز ادامه دارد و موجب کاهش وزن خاک می‌شود.

همه ما، نام شهر لایجان ـ که برای سهولت در تلفظ حرف وسط (ه) به آن افزوده‌اند ـ شنیده‌ایم و می‌دانیم لای + جان یعنی محل یا جای لای که از درون مویرگ انواع و اقسام گیاهان بالا می‌رود و مشکل عمده چای لاهیجان بر اثر همین مولکول خاک است که وزن مخصوص آن بر متر مکعب سبک‌تر از رس دو مولکولی است و در مناطق فاقد رطوبت و گرم، حالت بالاروندگی در هوا دارد و رنگ لای در مقایسه با رنگ رس، سفید شیری رنگ می‌شود.

ولی ذرات تجزیه شده گیاهی، وزن مخصوص سبکی دارد و در برابر جریان وزش باد، حالت بالاروندگی بیشتری در مقایسه با ذرات اجسامی مانند، خاک و آهک و سیمان و دود دارد. آزمایش دانه‌بندی روی خاک مبدأ ریزگردها، می‌تواند اطلاعات خوبی به‌دست بدهد. منطقی است که به‌جای اتلاف وقت در جلسات طولانی، با انجام آزمایش‌های مختلف و مقایسه حالت فیزیکی سطحی و زیرسطحی خاک و از اینها مهم‌تر، با نمونه‌برداری برای شناسایی باکتری عامل کزاز و میکروب سیاه زخم، آن هم برای این‌گونه ریزگردها ـ که در تمام اعضای بیرونی و درونی انسان و طیور و دام نفوذ کند ـ عواقب هجوم ریزگردها را بررسی کنیم.

بهاره صفوی