این عاقبت وطن پرستی است

به بهانه سالروز پایان قیام کلنل محمدتقی خان پسیان

کلنل محمدتقی خان پسیان در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی در تبریز دیده به جهان گشود. وی ضمن فراگیری دروس اولیه متداول، با تحصیل در مدرسه نظامی به درجه سروانی رسیده و در فرماندهی نیروهای ژاندارمری مشغول به خدمت شد. کلنل بعد‌ها به آلمان عزیمت کرد و در هوانوردی دوره دید و نام خود را به عنوان اولین خلبان ایرانی در تاریخ ثبت کرد.

کلنل پسیان پس از اطلاع از ماهیت کابینه سید ضیاء نسبت به آزادی جمعی از مستبدان و دستگیری برخی از آزادیخواهان همچون مدرس، معتقد بود که تغییر سیستم حکومت به منظور اداره صحیح کشور الزامی است و این امر را از منطقه تحت‌نفوذ خود آغاز کرد. وی به عنوان والی خراسان و تحت کنترل درآوردن شهر با استمداد از نیروهای ژاندارم و سرپیچی از اطاعت حکومت مرکزی با سقوط کابینه سید ضیاء در سوم خرداد و تیرگی روابط با نیروهای انگلیسی مستقر در این منطقه، نارضایتی قبایل و عشایر از حکومت مرکزی، عدم پذیرش والیان قوام‌السلطنه و بازگرداندن ژنرال گلروپ به تهران، حرکتی جدید را آغاز کرد.

در تابستان سال ۱۳۰۰، کلنل محمدتقی خان پسیان با تصرف ادارات دولتی، نظامی و انتظامی استان خراسان‌، قیام خود علیه دولت قوام‌السلطنه را در دوران حاکمیت رضاخان آغاز کرد. این رویداد، دو ماه پس از سقوط کابینه سیدضیاءالدین طباطبایی و آغاز کار دولت قوام‌السلطنه صورت گرفت‌. به هنگام کودتای سید ضیاء، قوام‌السلطنه والی خراسان بود و کلنل پسیان فرماندهی ژاندارمری این استان را برعهده داشت‌. پس از کودتا، خبر رسید که قوام درصدد انجام اقداماتی علیه سید ضیاء است‌. سید ضیاء نیز مخفیانه به پسیان دستور داد تا او را دستگیر و روانه تهران کند. کلنل پسیان که از ماهیت نخست‌وزیر کودتا مطلع نبود و از طرفی قوام را عنصری ضدمردمی می‌شناخت، دستور دولت را اطاعت کرده و ۱۳فروردین ۱۳۰۰ قوام و عده‌ای از مسوولان شهر را دستگیر و تحت الحفظ روانه تهران کرد. دوماه پس از این واقعه، کابینه سه ماهه سیدضیاء سقوط کرد و قوام که در زندان بود، آزاد و مأمور تشکیل کابینه شد.

چون خبر نخست‌وزیری قوام انتشار یافت، کلنل پسیان به طور ضمنی از اطاعت وی سرپیچی کرد.

قوام السلطنه ضمن دریافت کمک از رضاخان و فرستادن نیروی نظامی به خراسان، صمصام السلطنه بختیاری را به حکومت خراسان منصوب کرد. صمصام پیش از حرکت به خراسان تلاش کرد تا مشکل پسیان را از راه مذاکره حل کند. وی به پسیان اطلاع داد با هدف مذاکره با او عازم خراسان است‌. پسیان نیز به وی پاسخ داد، تنها در صورتی که بدون نیروی بختیاری رهسپار خراسان شود، حکومت او را در این استان خواهد پذیرفت‌. صمصام که از حل مشکل پسیان با روش‌های سیاسی و گفت‌وگو ناامید شده بود، به قوام اطلاع داد که با وجود پسیان در رأس قوای نظامی ژاندارمری استان خراسان، قادر به حکومت بر این استان نخواهد بود.

۵ مرداد ۱۳۰۰، با کمک نیروهای خود تمامی مراکز اداری، دولتی، نظامی و انتظامی استان خراسان را به تصرف درآورد. قوام‌‌السلطنه نیز درصدد سرکوب پسیان برآمد و قزاق‌های مسلح را به سوی خراسان روانه کرد. علاوه بر نیروی قزاق‌، قوام که پیش از این خود حاکم خراسان بود و روابط صمیمانه‌ای با خوانین این خطه داشت‌، به آنان دستور مقابله با پسیان داد.

سردار معزخان بجنوردی به کمک خوانین شیروان موفق به بسیج کردهای قوچان علیه پسیان شد. پسیان نیز برای دفع این شورش، به قوچان آمد و با نیروی اندک خود در جعفرآباد قوچان با شورشیان مواجه شد. در جنگی که روی داد، عده‌ای از ژاندار‌م‌ها متواری شدند و کلنل نیز ناگزیر با حداقل نیروی

باقیمانده به مقاومت پرداخت‌. سرانجام مابقی افراد نیز کشته شدند. کلنل به تنهایی به مقاومت ادامه داد تا اینکه به محاصره افتاد و با اصابت چند تیر زخمی شد. در حالی که وی آخرین لحظات زندگی را می‌گذرانید، در نهم مهر ۱۳۰۰ سرانجام در ۳۱سالگی جان خویش را در نبرد با اکراد قوچان از دست داد.

مراسم تشییع جنازه پسیان به شکل بی‌سابقه‌ای و با احترام نظامی در مشهد برگزار شد. یک واحد نظامی شامل ۷۵ ژاندارم سوار و ۵۰۰ ژاندارم پیاده، جنازه را تا محل دفن بدرقه کردند و عکس بزرگی از کلنل روی جنازه گذاشته بودند. همچنین عکسی هم از سر جنازه وی گرفته شده که در کنار آن شعر زیر نوشته شده بود:

این سر که نشان سرپرستی است

آزاد و رها ز قید هستی است

با دیده عبرتش ببینید

این عاقبت وطن‌پرستی است

عارف، شاعر ملی از کثرت گریه چشمانش خون‌آلود شد و به سر و صورت خود مشت می‌زد و ناله و فریاد می‌کشید. سر و جسد را با آب «سن‌آباد» که معروف است حضرت امام رضا (ع) را هم با همان آب غسل داده بودند، شست‌وشو دادند، موهای سر را شانه زدند و معطر کردند. جسد را روی توپ گذارده و روی او را مملو از گل و سرانجام او را در مقبره نادر دفن کردند. در مورد قیام کلنل دیدگاه‌های متفاوتی ارایه شده است. اجرای قانون، رعایت عدل و انصاف در حق مردم، سوادآموزی و تصفیه مملکت از فساد و استقلال ایران که از نتایج منفی قرارداد ۱۹۱۹ بود، از اهداف مثبتی است که برای قیام کلنل ذکر شده است.

محمود فاضلی