تجزیه سرزمین شوراها

نگاهی به تاریخ همسایگان شمالی

شناخت موقعیت فعلی کشور علاوه بر درک مناسبات داخلی در گرو شناخت وضعیت جهانی و به ویژه وضعیت ژئوپولتیکی منطقه و همسایگان ماست. از این رو در صفحه تاریخ نگارش رشته نوشته هایی را در این باره آغاز کردیم. تاریخ پاکستان، افغانستان، عراق و نیز الجزایر و مصر تاکنون به نظر خوانندگان رسیده. اکنون نگاهی به همسایگان شمالی خواهیم داشت.

□□□

تا قبل از سال ۱۹۹۱ میلادی، کشور جمهوری اسلامی ایران با کشور اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از سمت شمال شرقی و غربی و دریای مازندران هم مرز بود. در سمت شمال شرق با ترکستان روسیه، که مهم ترین قسمت آن جمهوری سوسیالیستی ترکمنستان بود، همسایگی داشت و در بخش غرب دریای خزر با جمهوری های سوسیالیستی ارمنستان و آذربایجان همسایه بود. در ۱۹۹۱ پس از شکست اصلاحات گورباچف آخرین رهبر شوروی، ترکستان روسیه که بعد از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ تبدیل به پنج جمهوری سوسیالیستی شده بود، به پنج جمهوری مستقل و غیرکمونیستی مانند قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان تقسیم شد. در بخش قفقاز جمهوری های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان از بدنه اتحاد شوروی سابق جدا شدند و مثل جمهوری های آسیای میانه استقلال یافتند و در قالب جمهوری های مستقل مشترک المنافع اعلان موجودیت کردند. زمینه جدایی این جمهوری ها به حوادث سه قرن پیش به این طرف برمی گردد که روسیه تزاری از زمان پطر کبیر و کاترین دوم زمینه های توسعه طلبی خود را به قفقاز و آسیای میانه فراهم کرد و تزاران خاندان رومانف مانند پل اول، الکساندر اول، نیکلای اول، الکساندر دوم، الکساندر سوم و نیکلای دوم آخرین تزار روسیه به این امر ادامه دادند و در زمان انقلاب کمونیستی به رهبری لنین جمهوری های یادشده که عنوان «ترکستان روسیه» را داشت به صورت جمهوری های متحد (برادر) در نقشه جغرافیای سیاسی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نمودار شدند. لازم به یادآوری است که جمهوری های آسیای میانه تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه قاجار جزیی از خاک ایران بودند که ضمن قراردادهایی که بین روسیه و ایران منعقد شد، کلاً به روسیه تعلق گرفت و بعضی از خان های ترکستان که خراج گزار دربار ایران در دوره قاجاریه بودند تحت سلطه تزاران روسیه قرار گرفتند. در منطقه قفقاز که مرزهای شمال غربی ایران است، طبق قراردادهای گلستان و ترکمانچای از داغستان در شمالی ترین منطقه قفقاز که در تصرف ایران بود تا ساحل رود ارس به روسیه تعلق گرفت. برای آگاهی خوانندگان این مقاله بهتر است ابتدا اولاً با نام جمهوری های اتحاد جماهیر شوروی سابق آشنا شویم و ثانیاً پس از شرح تاریخچه ترکستان و قفقاز به مناسبات فرهنگی اقوام پارسی با اقوام ترک بپردازیم. ثالثاً به چگونگی جدا شدن ترکستان و قفقاز از ایران اشاره کرده و در پایان به وضعیت این جمهوری ها در حال حاضر نظر می افکنیم.

● ساختار جمهوری های درون اتحاد شوروی سابق

اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی (روسیه شوروی) به زبان انگلیسی به صورت زیر نوشته می شود؛ Unio of soviet socialist Republics که خلاصه شده آن USSR است که این عبارت قبل از تدوین قانون اساسی اتحاد شوروی به صورت تحت اللفظی روسی به «ساویتکایا روسیا» خوانده می شد و خلاصه شده USSR به روسی CCCP نوشته می شد. از ۱۵ جمهوری متحد (برادر) می توان از جمهوری های زیر نام برد؛ ارمنستان، آذربایجان، بلاروسیا، استونی، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، لاتویا (لتونی)، لیتوانی، مولداوی، جمهوری شوروی، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان، اوکراین و ازبکستان. این جمهوری ها هر یک دربردارنده نژاد خاص در سطح گسترده و وسیع بودند. اما در داخل، این جمهوری ها از تقسیمات قومی کوچک تر نیز تشکیل می شد که به جمهوری های «خودمختار» معروف هستند که در بخش های آسیایی و منطقه اوراسیا هنوزوجود دارند. این جمهوری ها عبارتند از باشقیرستان واقع در شمال قزاقستان، نژاد ترکی مغولی- بوریات واقع در اطراف دریاچه بایکال و جنوب شرقی سیبری، نژاد مغولی- چچن اینگوش واقع در مرز داغستان، نژاد ترکی- داغستان واقع در شمال آذربایجان،نژاد ترکی و آوار- یاکوت واقع در شمال شرقی سیبری، نژاد ترکی، مغولی- تاتارستان در منطقه ولگا و غازان، نژاد تاتار- کلموکستان در غرب رود ولگا و شمال گروزنی.به غیر از این جمهوری ها ۹جمهوری دیگر وجود دارند. در روسیه آسیا ناحیه های خودمختار وجود دارند که معروف ترین آنها «کورنو- آلتای»و «قره چای- چرکس» هستند. اتحاد جماهیر شوروی قبل از فروپاشی نظام مارکسیسم در آن کشور دارای وسعتی به مساحت ۰۰۰/۴۰۰/۲۲ (۲۲میلیون و ۴۰۰هزار کیلومتر مربع) بود که برابر بود با یک ششم خاک قابل سکونت کره زمین در دو قاره اروپا و آسیا. در حال حاضر نیز که جمهوری های اروپایی جدا شده اند شوروی مانند جمهوری های بالتیک چون لتونی، لیتوانی و استونی و جمهوری های غربی خاک شوروی مانند اوکراین، بلاروس، مولداوی و جمهوری های واقع در قفقاز مانند آذربایجان، گرجستان و ارمنستان و جمهوری های آسیای میانه مانند قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان، هر یک به طور مستقل اداره می شوند و باعث کاهش وسعت خاک شوروی شده ولی جمهوری فدراسیون روسیه به مرکزیت مسکو در حال حاضر حدود چیزی بیش از۱۷ میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد و هنوز هم از بزرگ ترین کشورهای جهان است که شرقی ترین نقطه آن در نیمکره غربی به تنگه برنگ متصل می شود که آن سوی آن، منطقه آلاسکا است و غربی ترین آن در اروپا بندر مورمانسک در کنار دریای بارنتز و مرز کشور فنلاند است. جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر از طریق مرزهای آبی دریای مازندران (خزر) با فدراسیون روسیه هم مرز است و از طریق چند کشور واسطه در آسیای میانه و قفقاز با روسیه همسایه است. وسعت خاک کشورهای آسیای میانه و منطقه قفقاز کمی بیش از چهار میلیون کیلومتر و دارای جمعیتی در حدود ۶۸ میلیون نفر است. دو منطقه قفقاز و آسیای میانه تاریخ مشترکی با روسیه و ایران دارند.

● نگاهی به تاریخ ترکستان و قفقاز

ترکستان از شرقی ترین منطقه آن یعنی کوه های تیان شان، آلتایی و ناحیه کاشغر در مرز مغولستان آغاز می شود و در غربی ترین نقطه آن در شمال دریای خزر و نزدیک ساحل دریای سیاه و شمال ماوراء قفقاز و کوه های آن، دشت قبچاق (قپچاق) قرار دارد که منطقه تاتارستان روسیه در آن قرار دارد. شمال این منطقه، سیبری غربی و جنوب آن مرزهای ایران افغانستان و جبال هیمالیا و بالاخره منطقه کشمیر است. این منطقه وسیع صاحب دیرپاترین تاریخ است. مهاجرت های دسته جمعی و وسیع از شرق این ناحیه به غرب و جنوب به ویژه اروپا، تاریخ ساز بوده است. برخورد فرهنگ ها و تمدن ها بیشترین حوادث تاریخی را به وجود آورده است. مهاجرت اقوام آریایی از جنوب سیبری و اقامت در اطراف رودهای آمودریا (جیحون) و سیحون (سیر دریا) و سپس کوچ آنها به فلات ایران و هند، نتیجه اش ایجاد بزرگ ترین تمدن هایی چون دره رود سند و فرهنگ و تمدن ماد، پارس و پارت در فلات مرکزی ایران بوده است. اقوام ترک در منطقه ماوراءالنهر (فرارود) بیشترین وفاق و دوستی را با اقوام مختلف فارسی مانند تاجیک های فارسی زبان داشته اند. در تاریخ اسطوره یی ایران آمده است، پادشاه توران (ترکستان) و پادشاه ایران، دو برادر از فرزندان فریدون پیشدادی بوده اند. ایرج فرمانروای ایران و تور فرمانروای توران بوده است. گرچه بر سر رهایی قبایل ترک از صحراهای قراقوم (ریگ سیاه) و قزل قوم (ریگ قرمز) در ترکستان غربی و مهاجرت به سمت رودهای سیحون و جیحون و نواحی سرسبز و قابل سکونت این منطقه وسیع با یکدیگر نزاع داشته اند و گاهی نیز با آریایی ها که از این منطقه مهاجرت می کردند در جدال بودند، اما در مجموع در سرتاسر تاریخ ایران به ویژه بعد از اسلام، ترک ها و فارسی زبانان مانند دو دست که متعلق به یک تن باشد، در پیشبرد تمدن و فرهنگ فارسی و علم و صنعت همکاری داشته اند، به طوری که حافظ شیرازی که از شیراز به جز یزد به جایی نرفت، چون شهرت و اهمیت و زیبایی دو شهر بخارا و سمرقند را از دور شنیده بود، وقتی می خواهد به یارش هدیه یی بدهد، به دو شهر سمرقند و بخارا که دو شهر زیبای ازبکستان است، اشاره می کند. حافظ چنین می گوید؛ اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل مارا

به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

که در این شعر، ترک به معنی زیباست و البته، واژه ترک به معنی دلیر و شجاع نیز به کار رفته است. در طول تاریخ دوره اسلامی به همت وزرای ایرانی، امرا و پادشاهان ترک زبان آنقدر به فرهنگ و ادبیات فارسی علاقه مند شده اند که ماوراءالنهر و بلکه همه ترکستان به صورت مهد ادب فارسی درآمد و ما در تاریخ این منطقه شاهد وجود دانشمندانی نیز بوده ایم.

در تاریخ ترکستان می خوانیم که قوم «اویغوری» (ایغور) که یک قوم آسیایی ترک نژاد بود و در ابتدا در کنار رود «اورخون» در شمال غربی مغولستان ساکن بود، خط و کتابت را به قوم مغول آموخت و حتی شهر «قراقوروم» پایتخت مغولستان به دست آنها ساخته شد.

اقوامی که از قدیم الایام در منطقه ترکستان ساکن بودند، عبارتند از؛

الف) تاجیک ها که ایرانی الاصل و فارسی زبان هستند. شهرهای معروف تاجیک نشین عبارتند از خجند، کولاب، قرقان تپه، اوراتپه و مرکز حکومت این قوم یعنی تاجیکستان شهر دوشنبه است. تاجیک ها به دو دسته تقسیم می شوند.

۱) تاجیک های دشتی (اصیل)،

۲) تاجیک های کوهستانی که به آنها پامیری هم گفته می شود.

پامیری ها در ناحیه بدخشان زندگی می کنند و همان طور که می دانیم زبان آنها فارسی است.بخشی از آنها در افغانستان نیز زندگی می کنند. در تاجیکستان، اقلیت های ازبک، قزاق و قرقیز نیز زندگی می کنند و بعد از سلطه روس ها، اقلیت روس نیز به جمعیت تاجیکستان اضافه شد و سپس اوکراینی ها نیز به این خطه مهاجرت کردند. تاجیک ها اکثراً دارای مذهب سنی حنفی هستند ولی تاجیک های کوهستانی پیرو مذهب تشیع هستند.

ب) ازبک ها؛ که نژاد آنها ترک و بعضی از آنها ترکیبی از ترک و مغول هستند. شهرهای معروف ازبک نشین عبارتند از سمرقند، بخارا، اندیجان، نمنگان، خوقند، خیوه و مرکز حکومت ازبکستان شهر تاریخی تاشکند است که در زمان حکومت اتحاد شوروی سابق، چهارمین شهر آن کشور از نظر جمعیت بود. مذهب مردم ازبکستان سنی حنفی است. منطقه قراقالپاق که به صورت یک جمهوری خودمختار اداره می شد در شمال باختری ازبکستان و در سواحل جنوبی دریاچه آرال واقع است. در ازبکستان، اقلیت های تاجیک، قرقیز، ترکمن و قزاق زندگی می کنند و در زمان سلطه شوروی سابق اقلیت های روس و اوکراینی نیز به آنجا مهاجرت کردند. گرچه نژاد اکثریت ساکنان ازبکستان ترک یا ترک مغولی است اما این منطقه مهد نشو و نمای ادب فارسی بوده است. بخارا در جلگه رود زرافشان تاریخچه یی مملو از قدرت فرهنگی فارسی زبانان دارد. خیوه که شهری است تاریخی در ازبکستان در ناحیه خوارزم واقع شده است و در بخش سفلای رود جیحون (آمودریا) قرار دارد. مدت های مدید مرکز و خاستگاه آریایی ها بوده است چون قوم آریایی در جهت مهاجرت به فلات مرکزی ایران در این منطقه اقامت کرده اند. بی جهت نبود که سامانیان به عنوان اولین سلسله پارسی نژاد بودند که در دوره اسلامی در ترکستان ایجاد شدند و مشوق زبان و فرهنگ پارسی بودند. اولین سبک ادبی در تاریخ ادبیات ایران زمین به نام سبک ترکستانی یا خراسانی با طلوع بهترین ستارگان آسمان ادب و پدر بزرگ شعر فارسی چون رودکی سمرقندی، در تاریخ ایران برای خود جا و مقامی یافت. سامانیان منسوبند به سامان که نام قریه یی از آبادی های نزدیک سمرقند بوده و امارت این قریه به ارث به آنها می رسیده و از این جهت به آنها لقب سامان خدا داده بودند که به معنی صاحب و امیر قریه سامان است. اگر به تاریخ ادبیات ایران مراجعه کنیم می بینیم که اکثر شعرای پارسی گوی تا قرون پنجم و ششم هجری از بلاد ماوراءالنهر برخاسته اند. چون سامانیان اولین سلسله حکومتی در ایران بودند در زمان امیر اسماعیل سامانی سمرقند و بخارا به اوج ترقی فرهنگی و اقتصادی در جهان اسلام رسید. خوارزمشاهیان با آنکه ترک نژاد بودند ولی تا آخرین نفس مدافع مرزهای ایران در برابر هجوم چنگیز بودند.

از افتخارات ازبک ها و ایرانیان همین بس که کسانی چون رودکی، فارابی، ابن سینا، ابوریحان بیرونی، امیرعلیشیر نوایی، شیخ نجم الدین کبری، عمعق بخارایی،ریاضیدانی چون محمدبن موسی خوارزمی و بزرگ ترین طبیب قرن ششم مانند جرجانی که در خدمت اتسز خوارزمشاه بود، در این منطقه نشو و نما کرده اند و از همه معروف تر غیاث الدین جمشید کاشانی است که از مرکز ایران یعنی کاشان به ماوراءالنهر رفت و در دوره تیموری رصدخانه یی در سمرقند ایجاد کرد.

ج) قزاق ها؛ قزاق ها که بین کوه های تیان شان (تین شان) و دریای خزر زندگی می کنند بیشترین منطقه آسیای مرکزی را به خود اختصاص داده اند، زیرا وسعت خاک آنها بیش از دو میلیون کیلومتر مربع است. قزاق ها با آنکه از نظر نژادی ترک قبچاق هستند که در شمال دریای خزر زندگی می کرده اند ولی در دوره یی از تاریخ ترکستان، آنها به صورت چادرنشین هایی بوده اند که با مغولان در استپ های آسیای مرکزی درهم آمیختند. اما مورخان نظر دیگری نیز دارند و آنها را از تیره قرقیزها می دانند. زبان آنها ترکی قبچاقی است که ریشه مغولی دارد. مذهب آنان سنی حنفی است. ترکان سلجوقی که قرن ها بر ایران سلطنت کردند از منطقه شرقی قبچان یعنی تاتارستان برخاسته اند، زیرا در ابتدای کارشان در این منطقه گله چرانی می کرده اند. همان طور که می دانیم، همین سلجوقیان وقتی در ایران به قدرت رسیدند تحت تاثیر وزرای دانشمندی چون عمیدالملک کندری و خواجه نظام الملک طوسی مشوق ادیبان فارسی زبان شدند و سلاجقه به کمک وزرای ایرانی بود که توانستند از ماوراءالنهر تا بلاد شام را اداره کنند.در قزاقستان اقلیت های قرقیز، اوکراینی و روسی زندگی می کنند. مرکز حکومت قزاقستان شهر آستانه است و شهرهای مهم آن قراغاندی و طراز هستند. قزاق ها در طول تاریخ همواره بر سر راه هجوم هون ها و مغول ها به اروپا بوده اند و از این نظر همیشه از ترس تجاوز اقوام مختلف در حال کوچ و زندگی چادرنشینی بوده اند.

د) قرقیزها؛ این قوم مخلوطی از مغول ها و ترک های شرقی است. قرقیزها ابتدا در بخش علیای رود ینی سی زندگی می کرده اند. آنها با چینی ها و مغول ها مخلوط شده اند. مرکز حکومت یا پایتخت قرقیزستان شهر بیشکک است و شهرهای مهم آن منطقه عبارتند از اوش، جلال آ باد، توقماق و قراگل. مذهب آنها سنی حنفی است. زبان آنها زبان قرقیزی و متعلق به گروه ترکی مرکزی است که به مغولی بسیار نزدیک است. اقلیت هایی که در قرقیزستان زندگی می کنند عبارتند از ازبک ها، تاتارها، قزاق ها، اویغورها، کاشغری ها، اوکراینی ها و روس ها. بخشی از قوم قرقیز در ازبکستان و تاجیکستان نیز زندگی می کنند.

هـ) ترکمن ها؛ طوایفی از ترکان اغوز هستند که از مرزهای مغولستان به منطقه یی که فعلاً به نام ترکمنستان معروف است، مهاجرت کردند. این قوم از طایفه های تکه، یموت، ارزاری، سالور و گوگلان تشکیل می شود. بخشی از مردم ترکمن در تاجیکستان و افغانستان زندگی می کنند. مذهب آنها سنی حنفی و زبان شان ترکی جنوبی از گروه اغوز است. طایفه های ترکمن در ایران هم وجود دارند و در دشت ترکمن صحرا و شهرهای اطراف گرگان تا بندرهای شرقی دریای خزر و مجاور استان خراسان زندگی می کنند.

ترکمن ها مردمانی شجاعند. ترکمن ها در شورش و قیام چریکی «باسماچی» که یک قیام ضدکمونیستی و ضدروسی بود، شرکت کردند. این قیام سراسر آسیای مرکزی و ماوراء رودهای سیحون و جیحون را فرا گرفت و قهرمان ترکمن به نام محمدباقر جنیدخان در ۱۹۱۸، شهر خیوه را تصرف کرد و در ۱۹۲۰ ارتش سرخ شوروی را به داخل صحرا عقب راند. پایتخت جمهوری ترکمنستان شهر عشق آباد و شهرهای مهم آن مرو، داش حوض و ترکمن آباد است. اقوام دیگری که در ترکستان وجود دارند، عبارتند از؛

۱) جمشیدی ها که ابتدا در باختر افغانستان زندگی می کردند و نادر آنها را به ترکمنستان کوچ داد. جمشیدی ها در شیوه زندگی به ترکمن ها نزدیک هستند و به گویش های ایرانی تکلم می کنند.

۲) هزاره ها که اکثریت آنها در افغانستان زندگی می کنند و اقلیتی از این قوم که شیعه هستند درون ترکمن ها زندگی می کنند. مورخان، هزاره ها را با اینکه گمان می رود از نسل مغولان باشند در فهرست ایرانی ها منظور می کنند زیرا با حمایت شاه عباس صفوی به ترکمنستان کوچ داده شدند و در آن زمان شیعه شدند.

سیروس غفاریان

منابع

۱- اقوام مسلمان اتحاد شوروی، نوشته شیرین آکینر، ترجمه محمدحسین آریا، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۶۷

۲- ملیت های شوروی، زیر نظر گراهام اسمیت، ترجمه میرحسین سرشار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۵

۳- مساله اقلیت های ملی در شوروی، آوتور خانف، ترجمه فتح الله دیده بان، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۱

۴- تحولات سیاسی در اتحاد شوروی از برژنف تا گورباچف، نوشته یان دار بی شر، ترجمه هرمز همایون پور، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۱

۵- ایران در دوره سلطنت قاجار، تالیف علی اصغر شمیم، انتشارات علمی، تهران، ۱۳۲۲

---