سیاست متفاوت

نگاهی به کتاب «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از آغاز تا سال ۱۳۶۸»

جمهوری اسلامی ایران، شاید تنها نظامی باشد که پیش از تاسیس جهت گیری سیاست خارجی خود را مشخص کرده بود. این جهت گیری آشکار در شعار «نه شرقی نه غربی- جمهوری اسلامی» تجلی می یافت. البته شرایط خاص جامعه بین الملل در آن زمان که متأثر از جنگ سرد و سیطره دو بلوک آمریکا و شوروی بر سایر کشورها بود، از ابتدا گوشزد می کرد تحقق چنین سیاستی اگر محال نباشد بسیار دشوار خواهد بود. کتاب «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از آغاز تا سال ۱۳۶۸» با رویکردی تحلیلی- توصیفی سعی کرده است این رویکرد را تشریح و چالش ها و دستاوردهای آن را بررسی کند. همانطور که از نام کتاب پیداست نویسنده مقطع زمانی پیروزی انقلاب تا رحلت حضرت امام(ره) را برای پژوهش خود برگزیده است.

کتاب مذکور از سه بخش تشکیل شده که دو بخش نخست آن مسائل نظری را پوشش داده و بخش پایانی به تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی دوره مورد نظر می پردازد.

فصل سوم از بخش اول با حجمی در حدود ۱۵ صفحه به شناخت انقلاب اسلامی و ویژگی های آن اختصاص دارد. اگر موجزنویسی را در دنیای بی حوصله امروز یک اصل در نظر بگیریم، نبود این فصل چیزی از کتاب کم نمی کرد. همچنین به نظر می رسد نویسنده یک بحث مهم را از قلم انداخته است. اگر چه کتاب قرار است به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از آغاز تا سال ۱۳۶۸ بپردازد اما نباید فراموش کرد که ایران قبل از انقلاب در سیاست خارجی وضیعتی کاملا متفاوت داشته است و با شناخت هر چند کلی این وضعیت بهتر می توان دوره جدید را تبیین کرد.

بخش دوم کتاب دو فصل دارد. فصل اول اهداف و اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و فصل بعدی ساختار تصمیم گیری در این سیاست را معرفی می کند. به اعتقاد نویسنده اهداف و اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران عبارتند از؛

۱) مبارزه و با ظلم و استکبار و دفاع از حقوق مسلمین

۲) دعوت جهانیان به حیات طیبه

۳) حفظ تمامیت ارضی و ام القرای اسلامی

۴) اصل نه شرقی و نه غربی.

نویسنده پس از توضیحاتی مبسوط درباره اصل «نه شرقی- نه غربی» هشت نتیجه برای آن برمی شمرد که برخی از آنها عبارتند از؛

۱) عدم جواز قیم شدن و سرپرستی کفار نسبت به مسلمانان

۲) عدم جواز متولی شدن آن بر موقوفات

۳) عدم جواز تصدی آنها نسبت به مسئولیت های موجود در کشورهای اسلامی (همانند ریاست جمهوری)

۴) حرمت استخدام مستشاران خارجی در مسائل امنیتی.

در ادامه به تفاوت های این اصل با برخی مفاهیم و موارد مشابه پرداخته شده است؛ «این اصل متفاوت با اصل بی طرفی، موازنه منفی و اصل موازنه مثبت است. در اصل بی طرفی از هر نوع موضعی، همانند سوئیس در قبال مسائل بین المللی، خودداری می شود. در اصل موازنه منفی بدون پذیرش سلطه و وابستگی به یکی از قدرت های بزرگ از تضاد آنها برای حفظ استقلال و منافع ملی بهره گرفته می شود. و اما در اصل موازنه مثبت با دادن امتیازاتی به هر یک از قدرت های بزرگ اصل توازن قوا رعایت می گردد؛ ولی اصل نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی دارای ویژگی های خاص خود است؛ زیرا برخلاف نظریه عدم تعهد، حالت تدافعی و انفعالی نداشته، بلکه با اتخاذ سیاست تهاجمی فعال و پویا، علیه استکبار جهانی مبارزه می کند و همچنین اعتقاد به حکومت واحد جهانی تحت لوای اسلام دارد و نظریه تعادل قوا را در حفظ صلح و برقراری عدالت جهانی، غلط و مردود می شناسد.»

بخش سوم کتاب در سه فصل به صورت موردی به سیاست خارجی کشور می پردازد. ماجراهایی مانند تسخیر لانه جاسوسی، جنگ تحمیلی، سفر مک فارلین به تهران، اشغال لبنان و کتاب آیات شیطانی از جمله مواردی هستند که در این بخش به آنها پرداخته شده است. وسیع بودن دایره تحقیق باعث شده است ماجراها به صورت کلی و سطحی مورد بحث قرار بگیرند. این مسئله باعث می شود بسیاری از زوایا نامکشوف باقی مانده و خواننده نتواند به عمق حوادث برود. به عنوان مثال ماجرای پیچیده ای مانند مک فارلین تنها پنج صفحه را از آن خود می کند. حال آنکه به نظر می رسد ماجرا به سادگی آنچه نگارنده توصیف می کند نبوده است و هنوز هم درباره ماهیت و نتایج این قضیه بحث های فراوانی وجود دارد.

البته از کنار جذابیت های خاص برخی نقل قول های تاریخی نیز نباید گذشت. به عنوان مثال می توان به سخنرانی ریگان پس از افشای ماجرای مک فارلین اشاره کرد که بازخوانی آن خالی از لطف نیست. وی در یک سخنرانی تلویزیونی در این باره گفت:

«انقلاب ایران در خاورمیانه و جهان حقیقتی است انکارپذیر و تلاش های صلح در خاورمیانه بدون حضور ایران نافرجام خواهد بود... در طول روند مذاکرات سری خود، من اجازه دادم مقادیر کوچک و ناچیزی سلاح های دفاعی و لوازم یدکی برای سیستم های دفاعی ایران به این کشور فرستاده شود. هدف من این بود که تهران را راضی کنیم که مذاکره کنندگان ما با اجازه من عمل می کنند مبنی بر اینکه آمریکا آماده است که روابط جدیدی را جایگزین خصومت میان ما کند. این محموله کوچک اگر روی هم جمع می شد می توانست در یک هواپیمای باری جا شود و تمامی محموله نمی تواند در نتیجه جنگ ایران و عراق اثر گذارد یا در موازنه نظامی میان دو کشور تغییری ایجاد کند. افرادی که ما با آنها در تماس بودیم خطرات قابل ملاحظه ای را پذیرا شده بودند و لازم بود به وسیله ای به آنها علامت دهیم که اگر به مذاکرات ادامه دهند و آن را گسترش دهند ما قصدی خیرخواهانه و جدی داریم...»

تاریخ همیشه محملی برای درس آموزی و عبرت بوده است. لابه لای صفحات تاریخ گاهی انسان به موارد شگفت انگیز برمی خورد. یکی از این موارد جالب را می توان در صفحه ۲۰۴ کتاب «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از آغاز تا سال ۱۳۶۸» یافت.

شاید مردم حرف های سه دهه قبل یک سیاستمدار را در خاطر نداشته باشند اما حرف های چند ماه پیش را بدون شک هنوز فراموش نکرده اند. آنجایی که میرحسین موسوی در تبلیغات انتخاباتی خود حمایت از فلسطین و لبنان را آشکارا زیر سؤال برد و نتیجه اش این شد که هواداران سبزش شعار انحرافی «نه غزه، نه لبنان، جانم فدای ایران» را سر دادند. حال ببینیم همین فرد در سال ۶۰ نظرش درباره سیاست خارجی چه بوده است. وی می گوید؛ «همانطور که در برنامه های دولت نیز مطرح شده، در جهت مبارزه با استکبار جهانی به عنوان یک اصل حرکت خواهد کرد و به هر ندای مظلومانه ای که از میان ملل مستضعف جهان بلند شود پاسخ مثبت خواهد داد و به نهضت های آزادیبخش که در راه حق و راه بهروزی انسان ها و برگشت آنها به فطرت خداجویشان حرکت می کنند، کمک خواهد کرد و انقلاب ما موظف است که به آنها کمک کند. باید تلاش کنیم که سیاست خارجی مان را در جهت کمک برای آزادساختن سرزمین اشغال شده فلسطین شکل دهیم.» ]این اظهارات را با مواضع اخیر موسوی بخصوص در مورد روز قدس و ۱۳ آبان مقایسه کنید![

نویسنده در پایان کتاب در چند صفحه به جمع بندی و نتیجه گیری پرداخته است که البته بیشتر بیان تفاوت های سیاست خارجی دوران امام(ره) با نگاه و تئوری های غربی در این زمینه است.

این کتاب در پی آن است که الگوی سیاست خارجی دوران حیات حضرت امام(ره) را تبیین کند. بدون شک رسیدن به چنین هدفی مستلزم نگاهی عمیق تر است. همانطور که نگارنده اذعان دارد، تئوری های رایج در روابط بین الملل قادر به تشریح این سیاست خارجی نیستند. البته محققین داخلی نیز در این مورد تئوری خاصی ارائه نکرده اند که ناشی از ضعف ما در علوم انسانی است.

کتاب «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از آغاز تا سال ۱۳۶۸» به قلم ابوالفضل صدقی در ۲۵۲ صفحه توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.

مسعود غریب