۴۸۷ هشدار به پسته ایران

پسته ارزآورترین محصول كشاورزی و پس از فرش مهمترین كالای صادراتی غیرنفتی كشور است.

تولید پسته در ایران طی سه دهه گذشته با افزایش قابل ملاحظه‌ای همراه بوده است. در عین حال برخی كشورهای جهان نیز در همین مقطع زمانی توجه خاصی به تولید پسته داشته‌اند.

در حال حاضر هر چند هنوز هم ایران حرف اول را در تولید و صادرات این محصول می‌زند اما رقبا فاصله چندانی با تولید پرارزش داخلی ما ندارند. پسته تازه‌وارد كالیفرنیا اكنون بازارهای اروپایی را ربوده است.

صادركنندگان پسته در سال‌های اخیر به دلیل اعمال قوانین وارداتی این محصول در اروپا رو به سوی آسیای جنوب‌شرقی آورده‌اند. آنچه مشخص است لزوم توجه به تولید، فرآوری و بسته‌بندی این محصول ارزشمند ایرانی با فناوری‌های روز است.

یك دهه قبل بازار اتحادیه اروپا بر روی پسته ایران بسته شد و این اتفاق ممكن است چند صباحی دیگر در مورد بازارهای جدید این محصول رخ دهد. سازمان توسعه تجارت با انتشار گزارشی به بررسی تاریخچه تولید و صادرات این محصول و همچنین استانداردهای جدید آن پرداخته است. در حال حاضر مشكل عمده صادرات پسته ایران وجود ماده‌ای به نام افلاتوكسین است. حد مجاز افلاتوكسین در كشورهای مختلف متفاوت است.

در حال حاضر ایران بزرگ‌ترین تولیدكننده پسته در دنیاست و پس از كشورمان به ترتیب ایالات متحده، تركیه، چین و سوریه قرار دارند.

‌ پسته درختی است دوپایه. پسته معمولی مشهور به پسته ایرانی بومی نواحی شمال شرق ایران است و در اطراف سرخس جنگل‌های انبوهی از انواع خودروی آن یافت می‌شود. در ایران دوگونه دیگر از جنس (Pistacia) به نام‌های بنه (P.mutica) و خنجك (P.khinyuk) نیز به طور وحشی یافت می‌شوند كه بیشتر به عنوان پایه پسته معمولی به كار می‌روند.

درخت پسته بیشتر در نواحی گرم و نیمه‌گرم زیست می‌كند ولی این گیاه در برابر سرما و گرما مقاومت بالایی از خود نشان می‌دهد به طوری كه از ۲۰ تا ۴۰+ درجه سانتیگراد را تحمل می‌كند. همچنین این گیاه به دلیل عمیق بودن ریشه، مقاومت خوبی در برابر كم‌آبی دارد و در برابر شوری خاك نیز از مقاومت بالایی برخوردار است.

پیدایش پسته در ایران را به چهار تا پنج هزار سال پیش نسبت داده‌اند و می‌گویند از ایران به سایر مناطق جهان برده شده است. نام درخت پسته در زبان‌های یونانی، لاتین، زبان‌های اروپایی، عربی، تركی، روسی، ژاپنی و دیگر زبان‌ها از نام ایرانی این درخت گرفته شده است. در پارسی قدیم نام این درخت پیستا كاو و در فارسی میانه (پهلوی) پیستاك بوده و بعدها به پسته تغییر نام داده است.

● ساختار بازار صادرات پسته

ایران در بازار جهانی پسته در میان كشورهای صادركننده پسته مقام اول را داشته و دارد به‌طوری كه تا سال ۱۹۷۹ یكه‌تاز بازار محسوب می‌شد. از سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۲ سهم ایران در صادرات پسته از ۸۱ درصد به ۴۴ درصد كاهش پیدا كرد كه از دلایل عمده آن می‌توان به جنگ تحمیلی و تحریم تجاری ایران اشاره كرد.

از طرفی در سال ۱۹۸۲ آمریكا با كسب ۱۵ درصد سهم صادراتی پسته دنیا رتبه سوم را پس از تركیه به دست آورد و از این سال به بعد خود را به عنوان یكی از رقبای اصلی ایران در صادرات پسته مطرح كرده است. ایالات متحده به‌رغم تولید محدود پسته و تقاضای بالای داخلی،‌برنامه‌ریزی‌های قابل‌توجهی در ارتباط با صادرات پسته آغاز كرده است، چراكه ایالات متحده از امكانات قابل‌توجهی برای رقابت با پسته ایران برخوردار است، بدین معنی كه:

ـ پسته تولیدی در ایالت كالیفرنیا از لحاظ كیفیت با پسته صادراتی ایران قابل رقابت است.

ـ صادرات پسته در كالیفرنیا از یك سازماندهی و تشكیلات منظم و برنامه استراتژیك برخوردار است.

ـ صادرات پسته آمریكا از پشتوانه تجربی بیشتری از لحاظ قیمت‌گذاری، بسته‌بندی، بازاریابی، مقررات بهداشتی و تبلیغات برخوردار است و این ابزارها را می‌تواند به نحو شایسته به خدمت خود درآورد.

ـ ایالات متحده با استفاده از مدیریت استراتژیك و از طریق رفتارهای بلندمدت بنگاهی، ساختار بازارها را تغییر داده است. به عنوان نمونه یكی از موضوعاتی كه امكان حضور ایالات متحده را در بازارهای خارجی فراهم ساخت تامین بخشی از تقاضای داخلی توسط واردات پسته از كشورهای دیگر و به صورت غیرمستقیم از ایران بوده است كه صادرات ایران بیشتر غیرمستقیم و از طریق امارات متحده عربی، آلمان و تركیه صورت گرفته است. این امر می‌توانست دارای پیامدهای منفی به شرح زیر بر صادرات ایران باشد.

ـ حضور قوی‌تر ایالات متحد در بازارهای خارجی

ـ كاهش حجم عرضه پسته ایران به سایر بازارها و رقابت‌پذیرشدن پسته تولیدی آمریكا

ـ افزایش امكانات سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های تبلیغاتی برای صادركنندگان آمریكایی‌ به لحاظ حجم بیشتر صدور پسته

ـ بهره‌برداری بلندمدت برای پسته تولیدی آمریكا به لحاظ تبلیغ پسته و معرفی همزمان كالیفرنیا به عنوان مركز مهم تولید آن و در نتیجه شناساندن پسته به عنوان یك محصول آمریكایی در بازارهای مصرف.

از سال ۱۹۸۳ رقبای دیگری همچون آمریكا، آلمان، تركیه و در اواخر چین در بازار صادراتی پسته حضور فعالی داشته‌اند كه در این میان كشور آلمان با صادرات مجدد پسته بعد از ایران و آمریكا اغلب در رتبه سوم جهانی قرار دارد.

كشور تركیه از آنجایی كه میزان تولید آن ناچیز است و از طرفی ریز بودن پسته صادراتی آن، رقیب ایران به حساب نمی‌آید و در رتبه‌های بعدی قرار دارد. سوریه به دلیل حجم بالای مصرف داخلی و ایتالیا به علت تولید اندك حضور محسوسی در بازار جهانی ندارند.

ایتالیا بیشتر صادرات خود را به آلمان غربی محدود كرده است. سهم صادراتی چین در بازار جهانی از سال ۱۹۹۸ درخور توجه بوده است كه بیشتر از طریق هنگ‌كنگ صورت می‌گیر د، چین نیز همانند آلمان دست به صادرات مجدد می‌زند، به‌طوری كه از سال ۱۹۸۸ به بعد ۹/۴ درصد از صادرات جهانی پسته را به خود اختصاص داده است.

از سال ۱۹۸۳ به بعد سهم صادراتی ایران افزایش یافته و از ۴۴ درصد در سال ۱۹۸۲ به ۷۴ درصد در سال ۱۹۹۰ رسیده است كه از علل آن می‌توان به كاهش قیمت نفت در این سال‌ها و توجه بیشتر به صادرات غیرنفتی و شروع برنامه اول توسعه و محوریت بخش كشاورزی اشاره كرد.

سهم صادراتی ایران از ۶۶ درصد در سال ۱۹۹۶ به ۴۴ درصد در سال ۱۹۹۷ كاهش یافته كه علت آن مشاهده قارچ‌ آفلاتوكسین در پسته صادراتی ایران به اتحادیه اروپا بوده است و از این سال به بعد بازار صادراتی ایران دچار افول شد. در مقابل، كشورهای آمریكا، چین و آلمان سهم عمده‌ای از بازار صادراتی را به دست آوردند.

● پسته در بازارهای هدف

میزان صادرات پسته ایران طی سال‌های ۸۴-۱۳۸۰ بر مبنای آمار گمرك در نمودار شماره یك نشان داده شده است. این نمودار نشان می‌دهد كه صادرات پسته ایران در پنج ساله اخیر روندی روبه‌ رشد داشته و تا سال ۱۳۸۳ سالیانه ۳۰ درصد رشد داشته و تنها در این سال به دلیل كاهش تولید ناشی از سرمازدگی این روند صعودی مختل شده است كه البته در سال ۸۴ به وضعیت صعودی بازگشته و در این سال به بالاترین میزان طی سال‌های گذشته رسیده است. شایان ذكر است كه بخش عمده این رشد چشمگیر تحت‌تاثیر بازار شرق آسیا یا هنگ‌كنگ بوده است.

مشكلات صادراتی پسته از شهریور ۱۳۷۶ با ممنوعیت واردات این محصول توسط اتحادیه اروپا به دلیل آلودگی به آفلاتوكسین آغاز شد. اما این ممنوعیت كوتاه‌مدت اولیه چهار ماه بعد در پی بازدید هیاتی اروپایی از وضعیت بهداشت پسته ایران برداشته شد. هرچند برخی مقامات ایرانی در آن برهه تصمیم اتحادیه اروپا را تنها به دلیل فشارهای سیاسی عنوان كردند.

گزارش این هیات با توصیه‌هایی برای افزایش كیفیت بهداشتی پسته در مراحل كاشت، داشت و برداشت همراه بوده و سبب شد اتحادیه اروپا با تعیین مبادی ورودی معینی، مجوز واردات پسته ایران را به اروپا صادر كند. اتحادیه اروپا صادركنندگان پسته را ملزم كرد برای محموله‌های پسته، گواهینامه رسمی دولت ایران را ارائه كنند.

پس از آن ایران برنامه‌ای را برای اطمینان از رعایت استانداردهای موردنظر اتحادیه اروپا به اجرا گذاشت. اما اكنون پس از گذشت چندین سال گزارش‌هایی كه هرساله درباره پس فرستادن محموله‌های صادراتی پسته از اتحادیه اروپا منتشر شده، نشان می‌دهد كه مشكل آلودگی به آفلاتوكسین برطرف نشده و به همین علت پسته صادراتی ایران همچنان با محدودیت‌هایی برای ورود به اتحادیه اروپا مواجه است.

شواهد حاكی از آن است كه ایران به عنوان بزرگترین تولیدكننده پسته جهان كه زمانی بیشتر از ۹۰ درصد بازار پسته اروپا را در دست داشت در شرایط جدید بخش عمده این بازار را به رقیب خود آمریكا واگذار كرده است. شایان ذكر است كه اتحادیه اروپا میزان درصد مجاز آفلاتوكسین را PPb۴ تعیین كرده است در حالی كه درصد مجاز آفلاتوكسین اعلام شده از سوی كدكس PPb ۱۵ است.

فهرست هشدار سریع اتحادیه اروپا، یك سیستم هشداردهنده زودهنگام برای مسوولان مربوطه در كشورهای این اتحادیه و نیز كسانی كه در خرده‌فروشی‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای، موادغذایی را برای فروش عرضه می‌كنند،است. آفلاتوكسین یافت شده در پسته ایران طی سال گذشته ۴۸۷ مورد از كل ۵۳۸ مورد هشدار داده شده توسط این سیستم درخصوص آفلاتوكسین یافته شده در پسته‌های وارداتی به اتحادیه اروپا را به خود اختصاص داده بود كه در نتیجه آن كمیسیون اروپا واردات پسته از ایران را ممنوع و تدابیر جدیدی اتخاذ كرد.

كل محموله‌های پسته ایران دو بار مورد آزمایش قرار می‌گیرد؛ یك بار قبل از صادرات توسط ایران و بار دوم قبل از ورود به كشورهای عضو اتحادیه اروپا.

● تولید پسته در ایران و جهان

میزان پسته تولید شده در ایران براساس آمار فائو بخش قابل ملاحظه‌ای از تولید جهانی این محصول را تشكیل می‌دهد به طوری كه به جز سال ۲۰۰۱ كه میزان تولید پسته ایران ۳۸ درصد تولید جهانی را تشكیل می‌داده است، در سایر سال‌های مورد بررسی همواره میزان تولید پسته ایران بیش از ۵۰ درصد تولید جهانی این محصول بوده است.

حجم تولید پسته در ایران طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب روند مشخصی نداشته است به عنوان مثال تولید ۳۰۳ هزار تنی پسته در سال ۲۰۰۰ به یكباره به ۱۱۲ هزار تن در سال ۲۰۰۱ كاهش و مجددا در سال ۲۰۰۲ به ۲۴۹ هزار تن افزایش یافته است.