ایستاده در نقطه تلاقی فلسفه و هنر

نگاهی به کارنامه پربار داریوش مهرجویی در سالروز تولد وی

«داریوش مهرجویی» فیلسوف سینمای ایران در حالی امروز ۷۴ ساله می‌شود که چند روز قبل خواهرش ژیلا مهرجویی دار فانی را وداع گفت و او عزادار است‌؛ مهرجویی بزرگ متولد ۱۷ آذر ۱۳۱۸ تهران است و علاوه بر فعالیت در سینما (فیلمنامه‌نویسی‌، کارگردانی و تهیه‌کنندگی) به نویسندگی رمان و ترجمه آثار فلسفی و نمایشنامه نیز پرداخته است و همین موضوع او را در زمره چهره‌های تاثیر‌گذار جامعه فرهیختگان ایرانی قرار داده است.

داریوش مهرجویی در ۱۷ آذر ۱۳۱۸ در تهران در خانواده‌ای سنتی و از طبقه فرودست جامعه به‌ دنیا آمد. در نوجوانی به موسیقی علاقمند می‌شود و نزد پدرش که موسیقی ایرانی را خوب می‌شناخت به نواختن سنتور می‌پردازد و بعد با موسیقی کلاسیک غربی آشنا می‌شود و به نواختن پیانو و نوشتن قطعاتی برای پیانو می‌پردازد. در ۱۷ سالگی به سینما علاقمند می‌شود و برای درک بهتر فیلم‌های روز به آموختن زبان انگلیسی می‌پردازد. تحصیلات مقدماتی را در تهران به پایان برد و در بیست سالگی برای ادامه تحصیل به کالیفرنیا در آمریکا رفت. نخست به خواندن سینما روی آورد اما خیلی زود سینما را رها کرد و به فلسفه پرداخت و در سال ۱۳۴۴ از دانشگاه یو.سی.‌ال.‌ای در لس‌آنجلس لیسانس فلسفه گرفت. در همین سال سردبیری نشریه پارس ریویو در لس‌آنجلس را به ‌عهده گرفت و سال بعد به تهران آمد و در سال ۱۳۴۶ نخستین فیلم خود به نام الماس ۳۳ که فیلمی بسیار پرهزینه بود را ساخت. این فیلم در ۵ بهمن ۱۳۴۶ در تهران روی پرده آمد و فروش متوسطی داشت و با توجه به هزینه بالای ساخت آن شکستی تجاری محسوب می‌شد و توجه منتقدین را هم چندان به خود جلب نکرد.

● آغاز درخشش با فیلم «گاو»

درخشش داریوش مهرجویی در ۱۳۴۸ بود که با همکاری غلامحسین ساعدی فیلمنامه «گاو» را از روی یکی از داستان‌های کوتاه مجموعه‌ی «عزاداران بیل» نوشته ساعدی نوشت و فیلم را کارگردانی کرد. این فیلم درخشان و جریان‌ساز در سالی ساخته شد که مسعود کیمیایی هم در همان سال «قیصر» را ساخت و این دو فیلم نه تنها توجه منتقدان و اهالی سینما را برانگیخت‌، که در جامعه دانشگاهیان‌، روشنفکران و اهالی اندیشه و قلم نیز این دو فیلم مطرح بود‌. مثلا از کیمیایی نقل شده که دکتر شریعتی «قیصر» و «گاو» را دیده بود و می‌گفت بین این‌دو، فیلم موردنظر ما «قیصر» است. چون معتقد بود «قیصر» فیلم «پرحرکتی»‌ از کار درآمده است. با این حال این «گاو » بود که باعث شد سینمای ایران که تا پیش از آن حضور کمرنگی در جشنواره‌های جهانی داشت‌، به عنوان سینمایی متفکر و قابل اعتنا به منتقدان جهانی معرفی شود.بر همین اساس است که بعضی از اهالی سینما اعتقاد دارند شناسایی جهانی سینمای ایرانی‌، بی‌تردید به داریوش مهرجویی مدیون است. فیلم «گاو» همچنین در رأی‌گیری منتقدان سینمای ایران در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۶۷ و ۱۳۷۸ به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران برگزیده شد.

● همه فیلم‌های مهرجویی

جایگاه داریوش مهرجویی در سینمای پیشروی ایران اگر چه با فیلم درخشان «گاو» تثبیت شد اما مهرجویی با ساخت فیلم‌های بزرگ و جریان‌ساز دیگر نشان داد که توانایی‌های بیشتری دارد‌: آقای‌هالو (۱۳۴۹)نمایش داده شده در جشنواره‌های برلن، مسکو، لندن و...‌ پستچی (۱۳۵۱) فیلم هفتم از ده فیلم برگزیده جهان توسط منتقدین انگلیسی سالنامه فیلم بولتن در ۱۹۷۱میلادی‌، دایره مینا (۱۳۵۷)‌، مدرسه‌ای که می‌رفتیم (۱۳۵۹)‌، اجاره‌نشین‌ها (۱۳۶۵)، شیرک (۱۳۶۶)،‌هامون (۱۳۶۸)،بانو (۱۳۷۰)، سارا (۱۳۷۱)، پری (۱۳۷۳)،لیلا (۱۳۷۵)، درخت گلابی (۱۳۷۶)، داستان‌های جزیره (اپیزود اول، دختردایی گمشده) میکس (۱۳۷۸)، بمانی (۱۳۸۰)، مهمان مامان (۱۳۸۲)، سنتوری (۱۳۸۵)‌،فرش و فرشته (فیلم کوتاه) از اپیزودهای فرش ایرانی (۱۳۸۵)، طهران: روزهای آشنایی (اپیزود اول، طهران تهران) (۱۳۸۷)، آسمان محبوب (۱۳۸۸)، همه دانا (۱۳۸۹)، نارنجی‌پوش (۱۳۹۰) و چه خوبه که برگشتی (۱۳۹۱).

بسیاری از مطرح‌ترین بازیگران ایران در فیلم‌های مهرجویی حضور داشته‌اند. بازیگرانی مانند عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جمشید مشایخی، پرویز فنی‌زاده، فخری خوروش، محمدعلی کشاورز، سعید کنگرانی، اسماعیل محمدی، مرضیه برومند، ایرج راد، حمیده خیرآبادی، اکبر عبدی، فردوس کاویانی، خسرو شکیبایی، فریماه فرجامی، بیتا فرهی، توران مهرزاد، نیکی کریمی، علی مصفا، محمدرضا شریفی‌نیا، حسن پورشیرازی، لیلا حاتمی، بهرام رادان و حامد بهداد، بهترین بازی‌های خود را در فیلم‌های مهرجویی انجام داده اند. در این میان عزت‌الله انتظامی در ده فیلم رکورد دار است که بازی‌های ماندگارش در فیلم‌های گاو (نقش اول – مش حسن)‌، آقای‌هالو (در نقش‌های آقای محمدپور و فتح‌الله خان)‌، دایره مینا (در نقش سامری)، پستچی (نقش اول – تقی پستچی)، اجاره‌نشین‌ها ( در نقش عباس‌آقا سوپر گوشت) و بانو (در نقش قربان سالار) از یادها نمی‌رود.

● جوایزی که مهرجویی برده است

فیلم‌های داریوش مهرجویی جوایز بسیاری را از جشنواره‌های داخلی و خارجی گرفته است که بعضی از این جوایز به شرح زیر است:

فیلم «گاو»: جایزه بهترین فیلمنامه از دومین جشنواره سپاس۱۳۴۹، جایزه دوم بهترین فیلم در فستیوال بین‌المللی فیلم تهران ۱۳۴۹، جایزه منتقدان بین‌المللی (مجمع بین‌المللی منتقدان فیلم)، سی و دومین دوره جشنواره و‌نیز ۱۹۷۱،بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران، در رای‌گیری منتقدان سینمایی ایران سال‌های ۱۳۵۱، ۱۳۶۷، ۱۳۷۸.

فیلم «آقای‌هالو»‌: بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه و جایزه اول به عنوان بهترین فیلم، جشنواره‌ سپاس ۱۳۵۰، جایزه مخصوص هیات داوران جشنواره بین‌المللی فیلم مسکو ۱۹۷۱.

فیلم «پستچی»‌: جایزه کلیسای پروتستان‌ها و پلاک طلایی هیات داوری جشنواره جهانی فیلم برلین ۱۹۷۲،بهترین فیلم جشنواره جهانی رتردام هلند ۱۹۷۵، تقدیر شده در جشنواره جهانی فیلم ونیز ۱۹۷۲، فیلم هفتم از ده فیلم برگزیده جهان توسط منتقدان انگلیسی سالنامه «فیلم بولتن» ۱۹۷۲.

فیلم«دایره مینا»: جایزه بزرگ «آنتن دو» از جشنواره جهانی فیلم پاریس ۱۹۷۷، جایزه ویژه بین‌المللی کاتولیک‌ها، جشنواره جهانی فیلم برلین ۱۹۷۸، جایزه منتقدین بین‌المللی از جشنواره جهانی فیلم برلین ۱۹۷۸، جایزه بهترین فیلم، جشنواره فیلم پراد فرانسه ۱۹۸۰.

فیلم«هامون»‌: سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و فیلمنامه جشنواره سینمایی فجر ۱۳۶۸، جایزه برنز بهترین فیلم در بیست و چهارمین جشنواره جهانی فیلم هیستون ۱۹۹۱، جایزه سوم جشنواره جهانی فیلم توکیو ۱۹۹۱، برگزیده شده به عنوان «بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران» در شماره‌های ۱۰۰ و ۲۰۰ ماهنامه سینمای فیلم، توسط خوانندگان.

فیلم «بانو»:‌ جایزه ویژه «فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های فیلم» ۱۹۹۸

فیلم «سارا»: ‌جایزه «صدف طلایی» بهترین فیلم در چهل و یکمین جشنواره جهانی فیلم سن‌سباستین اسپانیا ۱۹۹۳، سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه جشنواره سینمایی فجر ۱۳۷۱،جایزه نقره بهترین فیلم در جشنواره فیلم نانت- سه قاره، فرانسه۱۹۹۳، جایزه دوم بهترین فیلم منتخب تماشاگران در جشنواره جهانی فیلم «رن» فرانسه۱۹۹۴‌، برنده جایزه از هجدهمین جشنواره جهانی فیلم سائوپائولو، برزیل ۱۹۹۴، برنده جایزه از دوازدهمین جشنواره جهانی فیلم حراره، زیمباوه ۱۹۹۵ .

فیلم «پری»: سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی جشنواره سینمایی فجر۱۳۷۳.

فیلم«لیلا»: ‌بهترین کارگردانی و بهترین فیلمنامه در اولین جشن سینمای ایران، کسب عنوان «موفق‌ترین فیلم ایرانی» با ۲۹ حضور بین‌المللی در سال ۱۳۷۷.

فیلم«بمانی»: جایزه ویژه جشنواره بروکسل، بلژیک ۲۰۰۳.

فیلم«مهمان مامان»: برنده جایزه بهترین فیلم بیست و دومین جشنواره جهانی فیلم فجر.

فیلم«نارنجی‌پوش»: جایزه ویژه هیات داوران سی‌امین دوره جشنواره فیلم فجر.

● فعالیت‌های فرهنگی مهرجویی

کتاب‌هایی که مهرجویی در این سال‌ها ترجمه و به بازار نشر سپرده نیز عبارتند از‌: «بعد زیبایی شناختی و زیباشناختی واقعیت» اثرهربرت مارکوزه‌،«جهان هولوگرافیک» اثر مایکل تالبوت، «یونگ، خدایان و انسان مدرن» اثر آنتونیو مورنو‌،نمایشنامه‌های «غرب واقعی» و «طفل مدفون» اثر سام شپارد و «آوازه‌خوان طاس »و «درس» اثر اوژن یونسکو.

دو رمان «به خاطر یک فیلم بلند لعنتی» و «در خرابات مغان » نیز به قلم داریوش مهرجویی چاپ و منتشر شده است.

مهرجویی در سال ۱۳۸۵ جایزه یک عمر فعالیت تأثیر‌گذار فرهنگی، جایزه یلدا،که به همت انتشارات کاروان و ماهنامه جشن کتاب برگزار شد را دریافت کرد. از او در سال ۲۰۰۴ نیز برای یک عمر فعالیت هنری در جشنواره زردآلوی طلایی در ارمنستان تقدیر شد. سالروز تولد داریوش مهرجویی را به او تبریک می‌گوییم و برای این استاد گرانقدر سینما و چهره فرهیخته کشور آرزوی سلامتی داریم.