مهدویت در اندیشه متفكر شهید مرتضی مطهری قدس سره

یكی از ضربه هایی كه در طول تاریخ بر اسلام ضربات جبران ناپذیری را وارد ساخته است, تحریف برخی از ارزش ها مثل ولایت, محبت, زهد و است كه انتظار فرج هم از این دست برد در امان نبوده و با تحریف و تفسیر نادرست آن به بی تفاوتی و پرهیز از هرگونه اقدام اصلاحی و تعطیل امر به معروف و نهی از منكر و حتی دامن زدن به فساد برای تسریع و تعجیل ظهور حضرت, ضربه های جبران ناپذیری بر اسلام وارد شده است

آن چه فرا روی شماست، بخشی از مباحثی است كه توسط شهید والامقام مرتضی مطهری ـ قدس سره ـ درباره موضوع مهدویت مطرح شده است.

با این كه این مباحث سال‏ها پیش مطرح شده‏اند ولی بسیار گویا، سودمند و نو است و طرح این مباحث برای پژوهشگران عرصه مهدویت به ویژه در محیط‏های علمی بسیار راه‏گشا و مفید می‏باشد.

دوازدهم اردیبهشت یادآور از دست دادن عالمی وارسته، مجاهدی خستگی‏ناپذیر، عارفی واصل فقیهی توانمند، مفسری بزرگ و اندیشمندی است كه با شهادت خود جهان اسلام را داغ‏دار نمود.

حكیم فرزانه‏ای كه «عمر شریف و ارزنده خود را در راه اهداف مقدس اسلام صرف كرد و با كج‏روی‏ها و انحرافات مبارزه‏ای سرسختانه نمود. شخصیتی كه در اسلام‏شناسی و فنون مختلفه اسلام و قرآن كریم كم نظیر بود».(۱)

و به فرموده امام راحل ـ اعلی اللّه مقام الشریف ـ «در اسلام عزیز به شهادت این فرزند برومند و عالم جاودان ثلمه‏ای وارد شد كه هیچ چیز، جایگزین آن نیست».(۲)

از ویژگی‏های مهم استاد شهید مرتضی مطهری ـ قدس سره ـ به بیان اسوه و مقتدای او یعنی امام راحل ـ قدس سره ـ این بود كه «با قلمی روان و فكری توانا در تحلیل مسایل اسلامی و توضیح حقایق فلسفی با زبان مردم و بی‏قلق و اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت و آثار قلم و زبان او بی‏استثنا آموزنده و روانبخش است».(۳)

یكی از موضوعات مهم و اساسی اسلام تفكر و اندیشه مهدویت است. این موضوع مورد عنایت و توجه خاص این متفكر اندیشمند قرار گرفته و با نگاهی نو، شگرف، عمیق و عالمانه وارد این عرصه شده است و در مناسبت‏های گوناگون آن را از زوایای مختلف مورد بحث قرار داده است.

این اندیشه كه با نوید قرآن(۴) درباره غلبه قطعی صالحان و متقیان، كوتاه شدن دست تبهكاران و جباران برای همیشه و آینده‏ای درخشان و سعادتمندانه برای بشریت، در میان امت اسلام پدید آمد، پیوسته مورد توجه آنان بود؛ به گونه‏ای كه پیش از تولد حضرت مهدی علیه‏السلام ده‏ها كتاب در این زمینه نوشته شده و اصحاب پیوسته با سؤالاتی مثل «متی الفرج؟» و مانند آن؛ از تحقق و ویژگی‏های این مژده آسمانی پرس و جو می‏كردند.

استاد شهید درباره این اندیشه ناب می‏فرماید:

این اندیشه بیش از هر چیز مشتمل بر عنصر خوشبینی نسبت به جریان كلی نظام طبیعت و سیر تكاملی تاریخ و اطمینان به آینده و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان كار بشر است كه طبق بسیاری از نظریه‏ها و فرضیه‏ها فوق العاده تاریك و ابتر است...(۵)

راسل در كتاب امیدهای نو می‏گوید: «امروز دیگر غالب دانشمندان امیدشان را از بشریت قطع كرده و معتقدند كه علم به جایی رسیده است كه عن قریب بشر به دست علم نابود خواهد شد» و می‏گوید: «یكی از این افراد انیشتین است او معتقد است بشر با گوری كه به دست خود كنده است یك گام بیشتر فاصله ندارد!.»(۶)...

امّا ما مسلمین خوشوقتیم كه بر خلاف این همه بدبینی‏ها كه در دنیای غرب برای بشریت به وجود آمده ما به آینده بشریت خوشبین هستیم. كه یك حكومت عادل جهانی بر مبنای ایمان، خداپرستی و خداشناسی و بر مبنای حكومت قران به وجود می‏آید.(۷)

به راستی آیا این پیشرفت شگفت‏انگیز صنعت و تكنولوژی توانسته است به تمام خواسته‏های جسمی، روحی، فردی و اجتماعی بشر پاسخ كافی بدهد و آرامش و سعادت را برای او به ارمغان آورد و او را از ماورای طبیعت و امدادهای غیبی، بی‏نیاز كند؟ ایشان در كتاب امدادهای غیبی به نقد این تفكر می‏پردازد و می‏نویسد:

این خیال، خیال باطلی است. خطراتی كه به اصطلاح در عصر علم و دانش برای بشریت است از خطرات عصرهای پیشین بیش‏تر و عظیم‏تر است... و این پیشرفت علمی، او را مغرورتر و غرایز حیوانی او را افروخته‏تر نموده است و به همین جهت خود علم و فنّ، امروز به صورت بزرگ‏ترین دشمن بشر در آمده است.(۸)

وضعیت آینده بشریت مسئله‏ای است كه سال‏هاست فكر بشر را به طور جدی به خود مشغول كرده است. ظلم فراگیر و بی‏عدالتی مسابقه تسلیحاتی با تولید روزافزون سلاح‏های مرگبار اتمی، هسته‏ای، میكروبی، شیمیایی و... آینده را در هاله‏ای از ابهام فرو برده و یأس و ناامیدی جامعه جهانی را در بر گرفته است. با این كه نظریه‏های متفاوت و ناامید كننده‏ای از طرف نظریه پردازان مطرح می‏گردد، ولی اسلام از همان ابتدا با قاطعیت تمام، به عنوان وعده‏ای الهی از آینده‏ای بسیار روشن و درخشان خبر می‏دهد كه با تكامل فكری و عقلی بشر، جامعه‏ای كامل و پاك به نام «جامعه مهدوی» در ابعاد جهانی تشكیل خواهد شد. جامعه‏ای كه در آن از ستم و جنگ و ستیز هیچ اثری نخواهد بود و عصر زندگی واقعی بشر در آن زمان رقم می‏خورد.

● مشخصه‏ها و ویژگی‏های جامعه مهدوی

این عالم وارسته با بهره گرفتن از آیات و روایات در بحث عدل كلّی در ابتدا به قطعیت آن اشاره می‏كند و می‏فرماید:

از قران مجید استفاده می‏شود كه همه پیامبران الهی ـ صلوات اللّه علیهم اجمعین ـ كه از طرف خدای متعال مبعوث شده‏اند، برای دو هدف اساسی بوده است:

۱) برقراری ارتباط صحیح میان بنده و خالق یعنی توحید كه در كلمه «لااله الا اللّه» خلاصه می‏شود.

۲) برقراری روابط حسنه و صالحه میان افراد بشر بر اساس عدالت و صلح و صفا و تعاون و احساس و عاطفه و خدمت بنابراین، مسئله برقراری عدالت آن هم با مقیاس بشریت هدف اصلی و عمومی همه انبیا علیهم‏السلام بوده است و مسئله عدالت یك آرزو و خیال نیست یك واقعیتی است كه دنیا به سوی آن پیش می‏رود یعنی سنت الهی است و خدا عدالت را در نهایت امر، بر دنیا حاكم خواهد نمود.

سپس با بهره گرفتن از روایات به ترسیم «جامعه مهدی» می‏پردازد و می‏نویسد:

رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید:(۹) «المهدی یُبعثُ علی اختلافٍ من الناس و الزَّلازل؛ مهدی علیه‏السلام در یك شرایطی می‏آید كه اختلاف در میان بشر شدید و زلزله‏ها برقرار است» (مقصود زلزله‏های ناشی از مواد زیر زمین نیست). اصلاً زمین به دست بشر تكان می‏خورد و خطر بشریت را تهدید می‏كند كه زمین نیست و نابود شود. «فیملا الارض قسطا و عدلاً كما ملئت ظلما و جورا؛ بعد از آن كه پیمانه ظلم و جور پر شد دنیا را پر از عدل و داد می‏كند».

«یرضی عنه ساكن السماء و ساكن الارض؛ از او هم خدای آسمان راضی است و هم خلق آسمان و مردم روی زمین» بعد فرمود: «یُقَسِّم المال صِحاحا؛ ثروت را به طور عادلانه و بالسویه تقسیم می‏نماید» «و یملأ قلوب امهٔ محمد غِنیً ویَسعُهم عدلُه، خداوند متعال دل امت اسلام را مملوّ از غنا می‏كند»؛ یعنی خیال نكن غنا و ثروت، تنها همان ثروت مادّی است. دل‏ها غنی می‏شود فقرها و نیازها و حقارت‏ها و بیچارگی‏ها و كینه‏ها و حسادت‏ها همه از دل‏ها بیرون كشیده می‏شود.

سپس ایشان وضعیت قبل از ظهور و بعد از ظهور را در بیان حضرت علی علیه‏السلام دنبال می‏كند.

● وضعیت قبل از ظهور

امیرالمؤمنین علیه‏السلام در نهج البلاغه می‏فرماید:

«حتی تقوم الحرب بكم علی ساقٍ بادیا نواجذها مملؤهًٔ اخلافُها حُلوا رضاعُها علقما عاقبتُها»(۱۰) پیش بینی می‏كند كه قبل از ظهور حضرت مهدی علیه‏السلام آشوب عجیب و جنگ‏های بسیار مهیب و خطرناكی در دنیا هست می‏فرماید: جنگ روی پای خودش می‏ایستد، دندان‏های خودش را نشان می‏دهد. مثل یك درنده‏ای كه دندان نشان می‏دهد، شیر پستان خودش را نشان می‏دهد؛ یعنی آن ستیزه جویان و آتش افروزان جنگ نگاه می‏كنند می‏بینند این پستان جنگ خوب شیر می‏دهد یعنی به نفعشان كار می‏كند، اما نمی‏دانند كه عاقبت این جنگ به ضرر خودشان است. «حلوا رضاعُها؛ دوشیدنش خیلی شیرین است»، اما «علقما عاقبتُها، عاقبتش فوق العاده تلخ است».

«اَلا و فی غدٍ وسیاتی غدٌ بما لاتعرفون، بدانید كه فردا آبستن چیزهایی است كه هیچ پیش‏بینی نمی‏كنید ولی بدانید هست و فردا با خود خواهد آورد.

● وضعیت بعد از ظهور

«یاخذ الوالی من غیرها عمالها علی مساوی اعمالها؛ اول كاری كه آن والی الهی می‏كند این است كه عُمّال و حُكّام را یك‏یك می‏گیرد، اعوان خودش را اصلاح می‏كند و دنیا اصلاح می‏شود؛ «و تُخرِج له الارضُ افالیذَ كبدها؛ زمین پاره‏های جگر خود را بیرون می‏دهد.»؛ یعنی زمین هر موهبتی كه در خودش دارد از هر معدنی و استعدادی كه شما تصور بكنید را بیرون می‏دهد. هر چه تا امروز مضایقه نموده بیرون می‏دهد. «و تُلقی الیه سِلما مقالیدها زمین می‏آید مثل یك غلام در حالی كه تسلیم است كلیدهای خودش را در اختیار او قرار می‏دهد»؛ یعنی دیگر سرّی در طبیعت نمی‏ماند مگر این كه به دست او كشف می‏شود. «فیُریكم كیف عدل السیره؛ آن وقت او به شما نشان خواهد داد كه عدالت واقعی یعنی چه؟» نشان خواهد داد كه این همه كه دم از اعلامیه حقوق بشر و آزادی می‏زنند همه‏اش دروغ است. این همه كه دم از صلح می‏زنند همه‏اش دروغ و نفاق و جو فروشی و گندم نمایی بود. «یُحیی میّت الكتاب والسنهٔ؛ قوانین كتاب و سنت را كه متروك مانده و به حسب ظاهر مرده و از میان رفته است را زنده خواهد كرد» و نیز فرمود «اذا قام القائم حكم بالعدل»(۱۱) اصلاً حضرت یك لقبی دارد مخصوص به خود كه از مفهوم قیام گرفته شده است آن كه در جهان قیام می‏كند «القائم». اصلاً ما حضرت مهدی علیه‏السلام را با به قیام و عدالت می‏شناسیم.

«و ارتفع فی ایامه الجور؛ جور و ظلمی دیگر در كار نیست». «و امنت به السُبُل؛ همه راه‏ها، راه‏های زمینی دریایی، هوایی امن می‏شود». چون منشأ این ناامنی‏ها، ناراحتی‏ها و بی‏عدالتی‏ها است، وقتی كه عدالت برقرار شود چون فطرت بشر فطرت عدالت است؛ دلیل ندارد كه ناامنی وجود داشته باشد. «و اخرجت الارض بركاتها؛ و زمین تمام بركات خودش را بیرون می‏آورد». «ولایجد الرجل منكم یومئذ موضعا لصدقته و برّه، و هو قوله تعالی و العاقبهٔ للمتقین» آیا می‏دانید ناراحتی مردم آن وقت، چیست؟ ناراحتی مردم فقط این است كه اگر بخواهند یك صدقه‏ای بدهند و یك كمكی به كسی بكنند یك نفر (مستحق) پیدا نمی‏شود یك فقیر روی زمین پیدا نخواهد شد.(۱۲)

محمود اباذری

۱. فرازهایی از پیام‏های امام خمینی رحمهٔ اللّه علیه به مناسبت شهادت آیهٔ اللّه مطهری.

۲. همان.

۳. همان.

۴. توبه: ۳۳، انبیاء: ۱۰۵، قصص: ۵، اعراف: ۱۲۸، نور: ۵۵.

۵. مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدی علیه‏السلام از دیدگاه فلسفه تاریخ، انتشارات صدرا، تیر ۱۳۸۲، چ ۲۵، ص ۱۳ و ۱۴.

۶. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج ۱۸، ص ۱۶۵ (كتاب سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‏السلام ، بحث عدل كلّی).

۷. همان.

۸. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج ۳، ص ۳۵۶. (كتاب امدادهای غیبی در زندگی بشر بحث مهدویت در اسلام).

۹. بحارالانوار، ج ۵، ص ۸۱ و ۹۲.

۱۰. نهج‏البلاغه، خطبه ۱۳۸.

۱۱. بحارالانوار، ج ۵۲، باب ۲۷، ح ۸۳، ص ۳۳۸؛ ارشاد شیخ مفید، باب ۴۰، فصل ۵، ح ۷.

۱۲. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج ۱۸، صص ۱۶۵ ـ ۱۵۱ (كتاب سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‏السلام بحث عدل كلّی)؛ نظیر این بحث در مجموعه آثار، ج ۳، ص ۳۵۸ (كتاب امدادهای غیبی بحث آینده بشریت) آمده است.

۱۳. انبیاء: ۱۰۵.

۱۴. مجموعه آثار، ج ۱۸، ص ۱۸۰. (كتاب سیره در سیره ائمه اطهار علیهم‏السلام بحث مهدی موعود علیه‏السلام ).

۱۵. اعراف: ۱۳۴.

۱۶. فاطر: ۳۴.

۱۷. رعد: ۱۱.

۱۸. قیام و انقلاب امام مهدی علیه‏السلام ، صص ۱۵-۱۹ و ۴۸-۵۰.

۱۹. المیزان، ج ۴، ص ۱۳۲، ذیل آیه ۲۰۰ سوره مباركه آل عمران.

۲۰. مجموعه آثار، ج ۲، ص ۳۵۸ به بعد (كتاب مقدمه‏ای بر جهان بینی اسلامی بحث جامعه و تاریخ).

۲۱. قیام و انقلاب امام مهدی علیه‏السلام ، ص ۱۴.

۲۲. نور: ۵۵.

۲۳. قصص: ۵.

۲۴. انبیاء: ۱۰۵ و اعراف: ۱۲۸.

۲۵. شهید مطهری، قیام و انقلاب مهدی علیه‏السلام از دیدگاه فلسفه تاریخ، انتشارات صدرا، ۱۳۸۲، چ ۲۵. صص ۱۴ و ۱۵ و ۵۹ - ۵۱ همین بحث در مجموعه آثار ۱۸/۱۷۸ كتاب سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‏السلام تحت عنوان انحراف در شرط ظهور مطرح شده است.

۲۶. ر.ك: مجموعه آثار، ج ۱۸، صص ۶۱-۶۵، ۱۷۱-۱۷۷، (كتاب سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‏السلام ).

۲۷. مجموعه آثار، ج ۱۸، ص ۱۶۰ (كتاب سیری در سیره ائمه علیهم‏السلام ، بحث عدل كلی).

---