عدالت برای رحمت

مساوات و برابری یكی از مهم ترین آموزه های دین مبین اسلام است و آیات و روایات بسیاری وجود دارند كه قرآن كریم و ائمه اطهار ع در آنها بر حفظ حقوق و تساوی تمام مردم در برابر قانون و نفی تبعیض و ظلم تاكید بسیار دارند

مساوات و برابری یكی از مهم‌ترین آموزه‌های دین مبین اسلام است و آیات و روایات بسیاری وجود دارند كه قرآن كریم و ائمه اطهار(ع) در آنها بر حفظ حقوق و تساوی تمام مردم در برابر قانون و نفی تبعیض و ظلم تاكید بسیار دارند.

عدالت در اسلام بر اركان عمیقی استوار است، زیرا عالم هستی و كائنات به كلی تحت نظر خداوند حكیم هستند كه تمام كردار و رفتار ما در دادگاه عدل او مورد قضاوت قرار می‌گیرد. همه ما از خاك هستیم و همه به سوی خاك بازمی‌گردیم و تمام افراد بندگان خدا هستند.

این تلقی از جهان و انسان مساعدترین زمینه برای پذیرش عدالت است كه از نظر قرآن فطری است. قرآن می‌فرماید كه ما آشنایی با خوبی‌ها و بدی‌ها را به طور فطری در انسان قرار داده‌ایم: «فألهمها فجورها و تقویها» (شمس/۸ )

در فطری بودن عدالت همین بس كه حتی ظالمان نیز می‌كوشند تا ظلم خود را توجیه كرده و عادلانه جلوه دهند.

مسأله عدالت از نظر پیامبر(ص) نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است، چنانكه ایشان فرموده‌اند: «عدل ساعه خیر من عباده سبعین سنهً قیام لیلها و صیام نهارها» (جامع السادات، ج۲، ص ۲۲۳) یعنی: یك ساعت عدالت از هفتاد سال عبادتی كه روزهای آن روزه و شب‌های آن احیا داشته باشید، بهتر است.

حضرت علی(ع) نیز درباره اهمیت عدالت فرموده‌اند: «العدل حیات و الجور ممات» یعنی: عدالت، زندگی و ظلم، مرگ است. از نظر امام علی(ع) مردمی كه تسلیم ظلم و ستم شده‌اند در واقع مرده هستند. اصلاً یكی از مهم‌ترین دلایل بعثت پیامبران و یكی از مهم‌ترین وظایف و مسئولیت‌های آنان همانا استقرار عدالت در اجتماع است. قرآن درباره دعوت امت به بندگی خداوند و مخالفت با ظلم و طاغوت می‌فرماید: «ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت» (نحل/۳۲)

یعنی: بندگی خدا كنید و از طاغوت دوری نمایید.

همچنین قرآن در مبارزه با انواع اسارت‌ها و زدودن موهومات و خرافات كه از مهم‌ترین وظایف پیامبر(ص) است، می‌فرماید: «و یضع عنهم اسرهم و الاغلال التی كانت علیهم» (جمعه/ ۳) یعنی: پیامبر(ص) سنگینی و زنجیرهایی را كه بر مردم نهاده شده برمی‌دارد و آنان را آزاد می‌كند.

هدف نهایی و عالی انبیا این است كه آن چنان ایمان به خدا و معاد را در مردم احیا كنند و چنان اخلاق و طرز تفكر الهی را در تار‌و‌پود فرد و جامعه به وجود آورند كه مردم خودشان به عدل و قسط قیام كنند.

قرآن در این باره می‌فرماید: «لقد أرسلنا رسلنا بالبینات و أنزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط» (حدید/۲۵)یعنی: ما پیامبران خود را با در دست داشتن دلایل روشن و كتاب آسمانی و معیار سنجش حق و باطل برای مردم فرستادیم تا مردم در پرتو این رهبران و قوانین آسمانی با آگاهی و انتخاب به عدل قیام كنند.در این آیه شریفه به هر دو قدرت مادی و معنوی یعنی «كتاب و بینات و میزان» اشاره شده، زیرا هر یك از آنها قدرت و پشتوانه‌ای معنوی برای استقرار عدل است و عبارت «و أنزلنا الحدید» كه در ادامه این آیه است اشاره به قدرت مادی دارد تا عاصیان بدانند كه اگر با عدالت الهی مخالفت كنند با قدرت تمام سركوب می‌شوند.

در زمان خلافت امیرمومنان حضرت علی(ع)، گروهی بر ایشان ایراد می‌گرفتند كه شما چرا اموال بیت‌المال را به طور یكسان تقسیم می‌كنید؟

مولای متقیان(ع) پاسخ فرمود: «لو كان المال لی لسویت بینهم فكیف و انما المال مال الله» خطبه ۱۲۶ نهج‌البلاغه

یعنی: اگر این اموال، ملك شخصی خودم بود به طور یكسان تقسیم می‌كردم تا چه رسد كه اینها مال خدا و مربوط به همه مردم است.

یكی از امتیازات عالی مكتب اسلام این بود كه در دوره جاهلیت، تمام اختلافات و تبعیض‌ها را میان افراد و نژادها و قبایل از بین برد و با تمام قوا امتیازات ستمگران را نابود ساخت. قرآن كریم در این باره می‌فرماید: «ان اكرمكم عندالله أتقیكم» (حجرات/۱۳)یعنی: همانا گرامی‌ترین افراد نزد خداوند با تقوی‌ترین آنهاست. همچنین در سوره روم می‌فرماید: «و من آیاته اختلاف السنتكم و ألوانكم» (روم/۲۲)یعنی: این تفاوت شكل‌ها و رنگ‌ها و زبان‌های شما همه از نشانه‌های قدرت خداست. پیامبر گرامی اسلام در حجه‌الوداع مردم را جمع كرد و فرمود: «تمام مسلمانان از هر قبیله و نژاد و زبانی كه هستند با هم برابرند». (سفینه البحار،ج۲، ص ۳۴۸)

قبیله قریش به این دلیل كه سرپرست خانه كعبه بودند دچار خودبرتربینی و غرور شده بودند، از این رو در مراسم حج، یكی از اعمال را - رفتن به صحرای عرفات- ترك می‌كردند و به جای آن به «مزدلفه» می‌رفتند و می‌گفتند ما اهل حرم خدا هستیم و از حرم جدا نمی‌شویم. قرآن در سوره بقره در این باره فرمود: «ثم أفیضوا من حیث أفاض الناس» (بقره/ ۱۹۸)

یعنی: شما از همان جایی كه مردم دیگر می‌روند، بروید.

خود شخص پیامبر اسلام(ص) آنچنان ساده و بی‌آلایش می‌زیست كه گاهی یك فرد ناشناس كه وارد مسجد می‌شد، ایشان را نمی‌شناخت و پس از مدتی كه در چهره‌ها می‌نگریست، می‌پرسید: كدام یك از شما پیامبر هستید؟

پیامبر(ص) به هنگام نشستن با اصحاب همواره دایره‌وار می‌نشست و به بالا و پایین جلسه بی‌تفاوت بود.

عدالت در اسلام و اجرای آن به حدی حائز اهمیت است كه نه تنها درباره دوستان، بلكه با دشمنان- و حتی در میدان جنگ- نیز مورد سفارش و تاكید واقع شده است. قرآن می‌فرماید: «فان قاتلوكم فاقتلوهم كذالك جزاء الكافرین» (بقره/ آیه ۱۹۱)یعنی: اگر دشمن شما را می‌كشد، آنگاه شما هم آنها را بكشید.

همچنین در زمان جاهلیت، رسمی احمقانه وجود داشت، یعنی اگر شخصی از یكی از قبایل كشته می‌شد، تمام آن قبیله به پا می‌خواستند و تا چند نفر را به انتقام همان یك نفر نمی‌كشتند، آرام نمی‌گرفتند. قرآن درباره این تعصب كور می‌فرماید: «و من قتل مظلوماً فقد جعلنا لولیه سلطاناً فلایسرف فی‌القتل» (اسراء/ ۳۳)

یعنی: هر كس مظلومانه كشته شود، برای او سرپرستی قرار دادیم كه دارای اختیار است (كه اگر خواست قصاص كند و اگر خواست دیه بگیرد) ولی حتی سرپرستان مقتول نیز حق ندارند در انتقام و كشتن اسراف و زیاده‌روی كنند و عبارت: «فلا یسرف فی‌القتل» در این آیه ناظر به همین معنا است.

حضرت امیر- علی(ع)- پس از ضربت خوردن به فرزندانش می‌فرماید: «لاتقتلن بی ‌الا قاتلی، فاضربوه ضربهً بضربه» (نهج‌البلاغه صبحی صالح/ ص۴۲۲)یعنی: هرگز به خاطر شهادت من دست به قتل‌عام نزنید و تنها قاتل را بكشید. او یك ضربه به من زد، شما هم فقط یك ضربه به او بزنید.

علی(ع)- شهسوار اسلام- و خلیفه مقتدر وقت درخون خود می‌غلطد، ولی از مدار عدالت بیرون نمی‌رود.

قرآن مجید نیز درباره رعایت عدالت با دشمنان می‌فرماید: «فمن أعتدی علیكم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیكم و اتقوا الله» (سوره بقره/ آیه ۱۹۳)یعنی:‌ اگر بر شما تعدی و ظلم كردند، شما نیز به همان مقدار حق تعدی به آنها را دارید.

به راستی، دین اسلام، دین عطوفت و اعتدال است. دین اسلام حتی مومنان را به صبركردن و عدم انتقام از دشمنان دعوت می‌كند. قرآن كریم در این باره می‌فرماید: «و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ماعوقبتم» (نحل/ آیه ۱۲۶)یعنی: اگر اهل عفو و صبر نیستید و می‌خواهید حتماً عقوبت و مجازات نمایید، پس عقوبت كنید همانند آنچه خودتان مورد عقوبت قرار گرفته‌اید نه سخت‌تر.

و در این مورد ادامه می‌دهد: «و لئن صبرتم لهو خیر للصابرین» یعنی:‌ اگر صبر كنید بهتر است.ماجرای زیر موضع اسلام را در مورد رعایت انصاف به خوبی نشان می‌دهد: پیامبر گروهی را برای روشن شدن تكلیف یهودیان خیبر فرستاد. یكی از آنها اموال خود را در پناه كوهی قرار داد و به استقبال مسلمانان آمد و اظهار اسلام كرد. بعضی از مسلمانان عجله كردند و گفتند اسلام او تزویر و حیله است، او به خاطر ترس از جان و حفظ اموال خود چنین اظهار می‌كند و بالاخره او را كشتند، این آیه نازل شد:

«لا تقولوا لمن القی الیكم السلام لست مؤمنا تبتغون عرض الحیوه الدنیا» (نساء/ ۹۴)قرآن در این آیه توصیه می‌كند به شخصی كه اظهار اسلام می‌كند نگویید تو مسلمان نیستی تا بدین وسیله راه كشتن او را نزد خود هموار و او را به ناحق بكشید و اموال او را به غنیمت بردارید، از این قضاوت‌های عجولانه دوری كنید. البته معنای این حرف زودباوری و تسلیم در برابر هر نوع حیله دشمن هم نیست، زیرا در پایان همین آیه سفارش شده در این قبیل موارد لازم است تحقیق كنید نه در كشتن عجله كنید و نه ساده‌لوحانه به هر اظهاری دل ببندید، بلكه راه میانه كه همان حفظ عدالت اجتماعی است تحقیق و بررسی است و این است مكتب ما و عدالت اجتماعی ما درباره جنگ‌ها و برخورد با مخالفان كه نسبت به افراد بی‌آزار عدالت و محبت و نسبت به افراد موذی عقوبت و جزای به مثل شود.دین اسلام حتی در مورد عبادت كردن نیز دستور به عدالت می‌دهد.

اما صادق(ع) می‌فرمایند: «لاتكرهوا الی انفسكم العباده» (اصول كافی، ج۲، ص۸۶)

یعنی:‌ عبادت را برخود تحمیل نكنید.

در اسلام و قرآن، رعایت اعتدال و انصاف در تمام شئون حیات فردی و اجتماعی، در قصاص، در مدح و انتقاد، در انفاق، در مخارج، در محیط خانه، در اقتصاد، در كار، در توزیع و مصرف، به شدت مورد تاكید و سفارش واقع شده است.

قرآن برای برپایی و استقرار عدالت در جامعه، مردم را به پیامبران ارجاع داده و فرموده است: «فأن تنازعتم فی شیئی فردوه الی الله و الرسول ان كنتم تومنون بالله والیوم الاخر» (نسا/ ۵۹)یعنی:‌ اگر در امری با هم نزاع داشتید به خدا و پیامبر رجوع كنید، اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید، قابل ذكر است كه در موارد دیگری كه خطر انحراف از مرز عدالت و تجاوز به حقوق یكدیگر پیش می‌آید، باید به علمای عادل مراجعه كرد تا طبق حكم خدا فرمان دهند.

معمولاً دو عامل مهم برای انحراف از مرز عدالت وجود دارد كه قرآن به هر دوعامل توجه فرموده است: اولین عامل انحراف، حب ذات و علاقه‌ها و روابط است. قرآن در این باره می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنو كونوا قوامین بالقسط شهداء لله ولو علی انفسكم او الوالدین و الاقربین ان یكن غنیاً او فقیراً فالله اولی بهما» (نسا/ ۱۳۵)یعنی:‌ ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، كاملاً به عدالت قیام كنید و گواهی‌های شما فقط برای خدا باشد، گرچه به زیان خود شما یا والدین و بستگان تمام شود و مسأله فقیر بودن یا غنی بودن در گواهی دادن شما اثر نكند، زیرا خدا سزاوارتر است به اینكه از آنها حمایت كند.

یعنی مسئولیت شما فقط دفاع از حق است بدون هیچ‌گونه ملاحظه فامیلی یا اقتصادی.این آیه به علاقه‌های خطرناك اشاره می‌كند كه مبادا آن دوستی‌ها و مسائل عاطفی و فامیلی شما را از مرز عدالت دور كند.دومین عامل برای اینكه انسان در خط عدالت حركت نكند، مسأله ناراحتی‌هایی است كه انسان از فردی و یا گروهی می‌بیند و در این زمینه نیز قرآن می‌فرماید:

«یا ایها الذین امنو كونوا قوامین لله شهداء بالقسط ولا یجرمنكم شنآن قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی» (مائده/ ۸) یعنی:‌‌ ای كسانی كه ایمان دارید، برنامه شما قیام خالصانه و شهادت عادلانه باشد، دشمنی قومی سبب انحراف شما از مرز عدالت نشود و خرده حساب‌های سابق را تسویه نكنید و مكرراً فرمان می‌دهد كه به عدالت رفتار كنید كه به تقوی نزدیك‌تر است.

در این آیه توجه خاصی به مسأله ناراحتی و گلایه‌ها و دشمنی‌هایی است كه احیاناً در قضاوت و رفتار ما اثر می‌گذارد.كوتاه سخن آنكه عمل‌كردن به عدالت و طبق معیارهای الهی حركت كردن، كار سختی است كه اولیا خدا در عمل به آن از خدا استمداد می‌كنند، و شاید مراد از صراطی كه در قیامت از مو باریك‌تر و از شمشیر تیزتر است و باید همه ما از روی آن عبور كنیم، همین خط الهی در دنیاست كه به راستی از مو باریك‌تر است.

قرآن مجید برای پرهیز از انحراف از مرز عدالت صریحاً دستور می‌دهد: «یا ایها الذین آمنوا كونوا قوامین بالقسط شهداء لله و لوعلی انفسكم»(نسا/۱۳۵) یعنی: ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، كاملاً به عدالت قیام كنید و گواهی‌های شما فقط برای خدا باشد، هر چند به زیان شما تمام شود.

پریش كوششی