بازی سیاسی در خطوط گاز آسیای مرکزی

در ماه ژوئن سال گذشته ترکمنستان و چین در خصوص احداث خط لوله گازی با نام «ازیه ترانس گاز», قراردادی را امضا کرده بودند طول این لوله ۵۳۰ کیلومتر است که از ترکمنستان به ازبکستان رفته و سپس از مرز قزاقستان وارد قسمت شرقی چین می شود

در ماه ژوئن سال گذشته ترکمنستان و چین در خصوص احداث خط لوله گازی با نام «ازیه ترانس گاز»، قراردادی را امضا کرده بودند. طول این لوله ۵۳۰ کیلومتر است که از ترکمنستان به ازبکستان رفته و سپس از مرز قزاقستان وارد قسمت شرقی چین می شود. این لوله توانایی انتقال ۳۰ میلیون متر مکعب گاز را دارد. شرکت «ازبیک نفت گاز» ازبکستان اعلام کرده است که احداث این خط لوله ارتباطی تا ژانویه سال ۲۰۱۰ به پایان می رسد.

در همان سال کارشناسان سوال می کنند که با در نظر داشتن چنین مسافت و شرایط جغرافیایی محل، تا چه اندازه این ادعای ازبکستان به واقعیت نزدیکتر است. صحبت در این خصوص فعلا مشکل است اما باید در نظر داشت که چین به طور واقعی نه تنها در احداث لوله، بلکه در چاه های نفت ترکمنستان سرمایه گذاری می کند و ازبکستان و قزاقستان نیز برای ترانزیت این لوله راضی هستند. تصمیم نهایی درباره مسیر دقیق لوله گاز «ازیه ترانس گاز» ۲۸ آوریل گرفته می شود، زیرا رضایت همه طرف های درگیر تا حال بدست نیامده است. از جمله قبل از قرارداد با ازبکستان، چین با «کازمونایگاز» قزاقستان نیز موافقتنامه ای به امضا رسانیده بود. با وجود این که این لوله گاز ترکمنستان - چین از قلمرو ازبکستان و قزاقستان می گذرد، ولی طبق پیش بینی ها تنها گاز ترکمنستان به چین انتقال خواهد یافت. طرف دیگر این است که تا به حال کشورهای آسیای مرکزی بازار فروش گاز خود را در کشورهای اروپایی جستجو می کردند. اکنون چنین به نظر می رسد که آنها نه تنها به غرب بلکه به شرق نیز رو آورده اند و چین را به عنوان بازار فروش گاز خود استثنا نمی دانند.

با توجه به شرایط موجود در منطقه باید گفت در حال حاضر در منطقه آسیای مرکزی یک بازی جالب ژئوپولتیکی در جریان است. در گذشته کشورهای آسیای مرکزی در غرب خریدار و مشتری جستجو می کردند، ولی فعلا تجارت با چین برای آنها بهتر است، زیرا چین تنها پول گاز و نفت را می پردازد و مثل غرب درباره حقوق بشر و بهانه هایی از این قبیل را مطرح نمی کند. این در حالی است که کسی ذخایر واقعی گاز ترکمنستان را نمی داند، این کشور به قولی در چهار جهت خود در غرب و شرق و شمال و جنوب درباره فروش گاز خود قرار داد هایی را امضا می کند. در این میان مسأله ای که برای تاجیکستان و قرقیزستان جلب توجه می کند، خریداری گاز کشورهای همسایه - ازبکستان و ترکمنستان است. ازبکستان بر این است که سال آینده گاز خود را به روسیه با نرخ گرانتری خواهد فروخت. در حال حاضر روسیه برای هر هزار متر مکعب گاز۱۳۰، دلار پرداخت می کند و ازبکستان می خواهد که سال آینده این نرخ را تا ۲۱۰ دلار بالا ببرد. در چنین حالی تنها راه نجات برای تاجیکستان و قرقیزستان ساخت نیروگاه برق آبی است. زیرا آنها برای خریداری گاز و نفت همسایه های خود با چنین وضع بحرانی اقتصادی توان مقاومت با بازار های جهانی را ندارند.

ابهامات در طرح های گازی ترکمنستان انتقال گاز ترکمنستان از طریق خاک افغانستان به پاکستان و هند، یکی از قدیمی ترین طرح هایی است که همچنان خبر داغی به شمار می رود و با وجود آن که تلاش های گسترده ای در این زمینه صورت گرفته ولی تاکنون ناکام بوده است. درحالی که دیگر طرح های انتقال گاز در منطقه چندین سال بعد ازاین طرح آغاز به کار کرده اند، اکنون به مرحله بهره برداری نزدیک شده اند، اما طرح انتقال گاز ترکمنستان از افغانستان هنوز هم با اما و اگرهای متعددی مواجه است. با گسترش نا امنی در جنوب افغانستان، جمهوری اسلامی ایران که یکی از بزرگ ترین صادرکنندگان گاز در جهان است، تلاش های زیادی را به خرج داد تا قراردادهای کلان صادرات گاز را با کشورهای پاکستان و هند به امضا برسانند و موافقت این دو کشور را با احداث خط لوله صلح جلب نماید، در کنار این توافقات ایران سعی کرد جمهوری ترکمنستان را نیز متقاعد نماید که گاز خود را از طریق خاک ایران به پاکستان وهند ویا کشورهای اروپایی صادر نماید. اما برنامه های اتمی ایران و چالش های سیاسی که بدنبال داشت، این کشورموفق نشد تا توجه ترکمنستان را به این پیشنهادات جلب نماید.

یکی از امتیازات بزرگی که فراز و نشیب های فراوان به خود گرفت و تا کنون به نتیجه قطعی نرسیده است، عبور خط لوله گاز ترکمنستان از خاک افغانستان به سوی هند است. این خط لوله در صورت احداث آن صدها میلیون دلار برای افغانستان سود خواهد داشت و حدود چهار صد میلیون دلار در سال افغانستان حق ترانزیت در یافت می کند و در کنار این امتیاز از خرید گاز ارزان قیمت در داخل افغانستان برخوردار می گردد و دهها میلیون دلار دیگر برای مردم افغانستان در قبال مصرف گاز صرفه جویی خواهد شد. اما این امتیاز بزرگ بجای آن که رفاه و آسایش را برای مردم ما ببار آورد، بحران و خونریزی و دخالت خارجی را درکشور افغانستان تشدید کرد، پاکستان به طمع رسیدن به بازارهای آسیای مرکزی و سود زیادی که گاز ارزان ترکمنستان عاید این کشور می شد، تقریبا دو دهه قبل گروه طالبان را بوجود آورد و این گروه را تقویت و تسلیح نمود و متاسفانه فاجعه های انسانی زیادی را در این کشور مرتکب شد. در کنار آن شرکت آمریکایی یونیکال به طمع بدست آوردن امتیاز احداث این خط لوله تلاش های زیادی کرد و پول های کلانی را به مصرف رساند و برای رسیدن به این هدف گروه طالبان را تجهیز و تقویت کرد و چندین تن از بزرگان افغانی را چون حامد کرزای، احمد جلالی وزیر داخله پیشین، زلمی خلیل زاد نماینده فعلی آمریکا در سازمان ملل و... را به عنوان شریک تجاری این شرکت قرار داد، اما تلاش های این شرکت در سایه حمایت از سلطه طالبان جز ضرر هیچ منفعتی عاید این شرکت نکرد.

بعد از سقوط طالبان و استقرار دموکراسی در افغانستان، امیدواری های زیادی بوجود آمد تا احداث این خط لوله به توافق نهایی میان کشورهای ذی نفع برسد، اما به مرور زمان این طرح آمیخته با مسایل سیاسی و ناامنی های منطقه ای گردید که شک و تردید هایی را نسبت به موفقیت این طرح بوجود آورد و ایران با استفاده از این فرصت با تلاش های زیاد دیپلماتیک و امتیازاتی که به طرف های ذی نفع داد. بیشتر از شرکت آمریکایی یونیکال موفقیت بدست آورد. نزدیک به دو دهه از عمر این طرح می گذرد و براساس پیش بینی ها باید طی سه سال آماده بهره برداری می شود و بیش از ده سال تاکنون باید از این طرح استفاده عملی می شد، اما عوامل متعددی این طرح را به تأخیر انداخت، اکنون بار دیگر تلاش های جدیدی برای اجرای این طرح آغاز گشته است. چندی پیش وزیران و مقامات وزارت نفت و گاز کشورهای ترکمنستان، پاکستان، هند و وزیر خارجه افغانستان در خصوص چگونگی اجرای طرح خط لوله گاز ترکمنستان در اسلام آباد گردهم آمدند و دراین باره تبادل نظر کردند. در این نشست مسأله گواهینامه ارزیابی ذخایر گازی ترکمنستان بررسی شد. وزیر نفت و گاز ترکمنستان گفت: کشورش می تواند در مرحله نخست ۳۰ میلیون مترمکعب گاز روزانه به پاکستان و همین مقدار به هند، همچنین ۵ میلیون متر مکعب به افغانستان تحویل دهد. سپس مقدار گاز تحویلی به این سه کشور را در مجموع به ۹۰ میلیون متر مکعب در روز خواهد رساند. مهم ترین بحث آنان دراین نشست مسأله امنیت خط لوله گاز و نفت از خاک افغانستان بود و برای یافتن یک راه حل برای آن رایزنی کردند.

رییس بانک توسعه آسیا که دراین نشست در پاکستان شرکت کرده است، گفت: این بانک تاکنون ۴ میلیون دلار دراین طرح به عنوان کمک فنی سرمایه گذاری کرده است و این بانک سهمی دراین طرح دارد. همچنین یک شرکت آمریکایی سال گذشته ادعا کرده بود که امتیاز احداث این خط لوله را دردست گرفته است. این شرکت آمریکایی که آی. او. سی نام دارد گفته است: دولت پاکستان اجازه احداث خط انتقال نفت و گاز ترکمنستان به پاکستان را به آنها می دهد. تلویزیون خصوصی جیو هم با اشاره به تائید دولت پاکستان درخصوص تفویض مسئولیت احداث خط لوله نفت و گاز ترکمنستان- افغانستان - پاکستان به این شرکت اعلام کرده بود: این طرح ۱۰ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت. پایگاه اینترنتی روزنامه جنگ هم به نقل از دفتر هماهنگی شرکت آی. او. سی. آمریکا در ۲۸ اسد ۱۳۸۶ که گفته می شود امتیاز احداث این خط لوله را بدست آورده است، نوشت: این طرح ۲۲۰۰ کیلومتر طول دارد و ظرف سه سال تکمیل خواهد شد. در صورتی که این طرح عملی گردد تحول اقتصادی و سیاسی بزرگی در منطقه ایجاد خواهد کرد، البته از این تحول اقتصادی پاکستان، افغانستان و ترکمنستان بیشترین بهره را خواهد برد. خط لوله گاز ونفت ترکمنستان از افغانستان عبور نموده به بندر گوادر در ایالت بلوچستان پاکستان خواهد رسید. دراین شهر بندری قرار است با هزینه سه و نیم میلیارد دلار یک پالایشگاه نفتی نیز ساخته شود. قرار است از این خط لوله روزانه دو میلیون بشکه نفت و چهار میلیون فوت مکعب گاز از ترکمنستان به این بندر منتقل شود. براساس این طرح فرآورده های نفتی جی. پی. ،۱ و جی. پی. ۴ دراین پالایشگاه تولید خواهد شد. همان طوری که گذشت تامین امنیت لوله گاز و نفت درافغانستان از مهم ترین دغدغه های سرمایه گذاری روی این طرح است. دراین میان شرکت آی. او. سی آمریکا که امتیاز احداث این لوله را به عهده دارد، اعلام کرده است که درخصوص امنیت خط لوله در خاک افغانستان و بیمه آن توافق حاصل شده است و به زودی مراسم امضای این معاهده برگزار خواهد شد.

به هرحال اگر واقعا توافقات تا این مرحله نزدیک شده باشد و دست اندرکاران امور برای اجرای این طرح راهکارهای قوی برای حفظ این خط لوله در افغانستان گرفته باشد، بخش بزرگی از مشکلات و چالش های فراروی احداث این خط لوله برطرف گردیده است و اگر امسال کار این طرح آغاز گردد، می تواند طی سه سال بخشی از مشکلات بیکاری را نیز در افغانستان برطرف نماید. همچنین این خط لوله می تواند تاثیرات مثبت در روابط سیاسی و اقتصادی میان سه کشور افغانستان، ترکمنستان و پاکستان بگذارد. بهبود روابط میان سه کشور، رونق اقتصادی و ثبات و امنیت را در منطقه تقویت خواهد کرد.