رودخانه های بی حریم

یک روز صبح تعطیلی تصمیم دارید با خانواده جهت تفریح به کنار یک رودخانه اطراف شهر تهران مانند جاجرود کرج آهار و شکراب قلعه چندار و یا شمشک و دیزین بروید

● یک روز تعطیلی

یک روز صبح تعطیلی تصمیم دارید با خانواده جهت تفریح به کنار یک رودخانه اطراف شهر تهران مانند جاجرود ؛ کرج؛ آهار و شکراب ؛ قلعه چندار و یا شمشک و دیزین بروید و یا با دوستان قرار گذاشتید به مناسبت یک برنامه نمادین زیست محیطی مانند روز زمین پاک اطراف رودخانه ای را از زباله پاکسازی کنید و یا به مناسبت هفته منابع طبیعی با کاشت درخت در حاشیه رودخانه ها می خواهید این هفته را گرامی بدارید . حال پس از حرکت و طی مسافت چندین کلیومتری از محل سکونت شما به ابتدای جاده یکی از سر شاخه های رودخانه مورد نظر می رسید. حال وقتی به رودخانه مورد نظر می رسید ومی خواهید وارد بستر یا حریم رودخانه بشوید تازه با موانع بسیاری روبرو می شوید که امکان ورود به رودخانه برای شما خیلی آسان نیست.

● اشغال حریم رودخانه ها توسط ویلاها و باغات

ابتدا مشاهده می شود که یک مسافت زیادی از کنار و حریم رودخانه توسط خانه های ویلائی که دیوار به دیوار هم می باشند اشغال شده است و دیوار این ویلاها درست تا لب رودخانه ادامه دارد و حال اگر بخواهید وارد رودخانه شوید بعلت تراکم این ویلاها که پشت سرهم قرار دارند هیچگونه معبری جهت ورود شما به کنار رودخانه وجود ندارد مگر به کوچه برسید که بوسیله پلی که از روی رودخانه می گذرد وارد آن شوید و اگرنه مجبور هستید به راهتان ادامه دهید تا برای ورود به رودخانه معبری پیدا شود.

ابتدای مسیر همه رودخانه توسط خانه های ویلای اشغال شده است و وقتی خانه های ویلا تمام شد نوبت به باغات کنار رودخانه می رسید؛ در این حالت نیز باغ داران محترم با کشیدن سیم خاردار ؛ فنس و یا دیوار تا لب رودخانه (همان حریم رودخانه) از ورود شما به کنار رودخانه جلوگیری می کنند و خیلی از این افراد به اصطلاح مالک به بهانه اینکه حریم رودخانه جزء املاک شخصی آنان می باشد و در مالکیت آنان می باشد از ورود شما به کنار رودخانه جلوگیری می کنند ولی در صورتیکه شما مبلغی به عنوان ورودیه به آنان پرداخت نمائید به شما اجازه استفاده از کنار رودخانه داده می شود و اگر نه باید هنوز به راهتان ادامه دهید. پس از گذشتن از کنار ویلاها و باغات تازه معبرهای کنار رودخانه نمایان می شود و حال تازه می شود احساس کرد که به کنار رودخانه رسیده اید و دیگر مانعی برای شما جهت ورود به بستر و حریم رودخانه وجود ندارد و از طرفی حتما" دیگر رودخانه نیز به ارتفاعات رسیده است ( که به نام رود دره مشهور می باشد) دیگر از ویلا و فنس خبری نیست ولی شاید مسیر رودخانه دیگر آن زیبا و جذابیت پایین دست را نداشته باشد و یا اینکه شما به جای ورود به رودخانه به یک آشغال دانی که پر از زباله ومواد زائد شهری می باشد برخورد کنید شاید فکر کنید این زباله از کجا به درون رودخانه رسیده است ؟ که متاسفانه این زباله ها توسط بعضی از افرادی که قبلا" از این مکان استفاده کرده اند در آنجا ریخته شده است و گاهی از این زباله ها بوهای بدی منتشر می شود که دیدن آن همه زباله و یا بوهای منشمئز کننده انسان را از تفریح در کنار رودخانه پشیمان می کند.

● نقش رودخانه ها در زندگی بشری

به وجود آمدن یک رودخانه شاید حاصل هزاران سال کار طبیعت باشد و یکی از مکانهای که از خیلی قدیمها مورد توجه بشر اولیه قرار گرفته است و انسان های اولیه برای زندگی انتخاب کرده است حریم رودخانه بوده است .ولی از سه نظر برای انسان رودخانه ها اهمیت دارد که عبارتند از:

الف) از نظر تاریخی: ظهور تمدن بشری مخصوصا" تمدن شهر نشینی در چند هزار سال پیش ابتدا از حاشیه رودخانه ها شروع شد زیرا انسان اولیه بعد از آنکه فهمید برای بهتر و راحت تر زندگی کردن باید به حرفه کشاورزی مشغول شود و از طرفی کار کشاورزی به آب فراوان و مراقبت دائم از کشتزارها احتیاج داشت و از طرفی در فصلهای مانند بهار ؛ تابستان و پاییز که میزان بارندگی کم بود و کشاورزان به آب فراوان نیاز داشتند ؛ این آب در رودخانه وجود داشت. به همین جهت انسان اولیه ناچار شد محل زندگی خود را ازدرون غارها به کنار رودخانه ها منتقل کند و به همین خاطر بعدا" واژه آبادانی یا "ساختن با آب" وارد دستور زبان بشری شد و از آن زمان به بعد در کنار اکثر رودخانه ها پر آب کار کشاورزی رونق گرفت. که می توان به بزرگترین تمدنهای بشری در کنار رودخانه نیل و کارون اشاره کرد که هنوز هم بسیاری از این تمدنها پا برجاست .

ب) از نظر اقتصادی: در چند دهه اخیر آب یکی از سرمایه ها ومنابع استراتژیک کشورها می باشد از طرفی دانشمندان علوم اقتصادی و سیاسی پیش بینی کرده اند که در سالهای آینده دیگر جنگ ها بر سر سوختهای فسیل و مواد کانی نخواهد بود و در عوض جنگ ها آینده بیشتر بر سر آب خواهد بود که نمونه آن در کشورهای همسایه ایران از جمله کشورهای ترکیه ؛ سوریه ؛ عراق و فلسطین اشغالی که در گیر مناقشه آب می باشند و حتی در مورد کشور خودمان ایران یکی از مشکلات اساسی بین ایران و افغانستان بر سر میزان ورودی آب رودخانه هیرمند می باشد. رودخانه ها در جهان امروز یکی از منابع عظیم ثروت به حساب می آیند زیرا :

۱) آب موجود در رودخانه ها یکی از بزرگترین سرمایه های هر مملکت محسوب می شود چون با وجود این آب ؛ انسانها ادامه حیات می دهند ؛ کشاورزی شکوفا می شود ؛ چرخ صنایع مادر(که احتیاج به آب زیاد دارند) به گردش در می آیید و تالابها ؛ دریاچه ها و دریا ها به حیات خود آماده می دهند (که منشا خوبی جهت درآمد زائی برای افراد بومی می باشد و همچنین محل تولید مواد پروتئینی برای همه مردم خواهد بود)

۲) در فصولی که بارندگی شدید می باشد به دلیل حجم بالا بارش باران در حوضه های آب ریز هر رودخانه ؛ که باعث جاری شدن سیلهای مخرب می شود رودخانه ها مکان خوبی برای مهار سیلاب ها مخرب از طریق سد سازی و سیل بند می باشند.

۳) جریان آب در رودخانه ها می تواند منبع برای تولید انرژی پاک و برق ارزان قیمت باشند.

۴) بستر رودخانه ها در طول هزاران سال به علت فرسایش سنگ کوهها دارای ذخایر خوبی از شن و ماسه طبیعی می باشند که این شن ها و ماسه ها یکی از اصلی ترین مصالح ساختمانی می باشند.

۵) در چند دهه اخیر یکی از مهمترین کاربردهای رودخانه ها ( با توجه به زندگی شهر نشینی ) استفاده از جنبه تفریح این مکانها می باشد که به علت آب و درختان فراوان و داشتن هوای تمیز و با طراوت در ایام تعطیل مکانی های خوبی جهت تفریح و استراحت مردمان شهری می باشند؛ که از آلودگی ها و معضلات شهری خسته شده اند و همچنین با ساخت خانه های ویلای توسط بعضی از مردم در کنار رودخانه به مکان خوبی برای گذران اوقات فراغت برای بعضی از افراد تبدیل شده است.

۶) در اطراف و حاشیه رودخانه ها مکانی عالی جهت رشد درختان می باشد که در جهت تهیه اکسیژن و چوب می توانند نقش اساسی در زندگی بشری داشته باشند.

ج) از نظر زیست محیطی: آب منشا پاکیزگی و سلامت افراد هر جامعه ای می باشد ؛ یعنی بهداشت و سلامت افراد جامعه به آب سالم و بهداشتی وابسته است. اگر به جداول مصرف آب نگاه شود هر نفر شاید به میزان چند لیتر برای مصرف و دهها لیتر ی برای شستشو و نظافت مصرف می کند و از طرفی آب حوزه های آبریز بالا دست دشتها ؛ مناطق مسکونی و دریا ها توسط همین رودخانه ها به دشت های برای کشاورزی و یا به مناطق مسکونی برای شرب و یا مصارف صنعتی و در نهایت به دریاها منتقل می شود لذا رودخانه ها می توانند یکی از مهمترین مکانهای انتشار آلودگی های زیست محیطی کشور باشند و در صورتیکه در مسیر رودخانه ها منابع آلوده کننده وجود داشته باشد این آلودگیها می توانند به سرعت زیاد در محیط زیست زندگی بشری منتشر شوند و باعث آلودگی محصولات کشاورزی ؛ آب ها شرب شهری ؛ صنعتی و محصولات دریای شوند که از جمله این آلودگی ها می توان به پساب ها و زباله های خانگی ؛ تجاری ؛ صنعتی ؛ سموم شیمیائی و کشاورزی ؛ بیولوژیکی ؛ نفتی و غیره که در حریم و حاشیه رود خانه ها رها می شوند اشاره کرد .

● موارد قانونی جهت جلوگیری از تجاوز به بستر و حریم رودخانه ها

هرچند در شرایط اقلیمی کشور ایران بر اساس میزان بارندگی ما گاهی شاهد وقوع سیلاب های مخرب و سهمگین با خسارات زیاد می‌باشیم. که یکی از مهمترین دلایل افزایش خسارات سیل دخل و تصرف غیر مجاز در بستر و حریم رودخانه ها و مسیلها می باشد که نمونه بارز آن سال گذشته جاری شدن سیل در رودخانه شهر قم بود که متاسفانه مسئولین محلی این استان طی سالهای گذشته حاشیه و بستر رودخانه این شهر را به عنوان پارکینگ و محل گذر استفاده می کردند و این امر سبب بروز خسارت های سنگین سیل در این شهرستان گردید و با توجه به اینکه در چند سال اخیر افراد مختلف به روشهای قانونی و غیر قانونی به حریم و بستر رودخانه ها تجاوز نموده اند و این حریمها را به مالکیت شخصی خود در آوردند و در صورتیکه سالهای نه چندان دور هر رودخانه برای خود حریم و بستری داشت که این حریم رودخانه در شهرستانها به" گل انداز" رودخانه مشهور بود که کنار هر رودخانه تا مسافت چند متری حریم آن رودخانه جهت لایروبی و ریختن گل و لای ته رودخانه باید آزاد باشد همچنین در قانون توزیع عادلانه آب مصوب سال١٣٦١ مجلس شورای اسلامی ، مسئولیت تعیین حدود بستر و حریم رودخانه ها به عهده وزارت نیرو قرار داده شده است اما طی سالیان گذشته ابزار و اعتبار لازم جهت تحقق این هدف و حفاظت اراضی حاشیه رودخانه و در صورت لوزم آزادسازی این اراضی در اختیار وزارت نیرو و سازمان های تابعه قرار نگرفته است.

● اصل ۴۵ قانون اساسی

در قانون توزیع عادلانه آب(مواد مربوط به تعیین حریم و بستر رودخانه) درفصل اول که مالکیت عمومی و ملی آب است آمده است براساس اصل ۴۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ,‌آبهای دریاها و آبهای جاری در رودها و انهار طبیعی و دره‌ها و هر مسیر طبیعی دیگر اعم از سطحی و زیرزمینی ,‌ سیلابها و فاضلابها و زه آبها و دریاچه ها و مردابها و برکه های طبیعی و چشمه سارها و آبهای معدنی و منابع آبهای زیرزمینی از مشترکات بوده و در اختیار حکومت اسلامی است و طبق مصالح عامه از آنها بهره برداری می شود. مسئولیت حفظ و اجازه و نظارت بر بهره‌برداری از آنها به دولت محول می شود.

همچنین هر رودخانه ای برای خود بستر و حریمی مخصوص دارد که این حریم رودخانه ها را هیچ کس نمی تواند به مالکیت شخصی خود در بیاورد و بر اساس مصوبه شورای عالی امنیت ملی هرگونه ساخت و ساز در حریم زیست محیطی رودخانه ها ممنوع بوده و در صورت مشاهده براساس قوانین تخریب می شوند.

● حریم رودخانه های تهران

در چند سال اخیر توسعه تهران و عدم بارندگی، موجب تشدید روند ساخت و سازهای غیر مجاز در حریم رودخانه های تهران شده است به گونه ای که علاوه بر منازل مسکونی، هتلها و رستورانهای زیادی نیز در این مناطق احداث شده است. با توجه به ساخت و سازهای غیر قانونی در حریم رودخانه های کرج ؛ جاجرود و دیگر رودخانه اطراف شهر در صورت بارندگی خطر افزایش خسارات سیلاب را برای تهران وجود دارد. و همچنین پساب و زباله های این مناطق باعث آلودگی شدید آب های این رودخانه ها شده است .

● حریم و بستر رودخانه از نظر دینی

اگر به کتب قانون و رساله دینی مراجعه شود در این کتب خواندن نماز در بستر رودخانه را مجاز نمی داند زیرا بنا به ماهیت کاری رودخانه در آن لحظه ای که انسان در مشغول عبادت می باشد ناگهان سیلی از راه برسد و او را با خود ببرد و یا اینکه ساخت ساز بر روی رودخانه جهت ساختن مسجد اشکال شرعی دارد.

آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها

‌در آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها، انهار، مسیلها، مردابها، برکه‌های طبیعی و شبکه‌های آبرسانی، آبیاری و‌زهکشی موارد که به رودخانه مربوط می شود عبارتند از :

ماده ۱) در این ماده آیین نامه ای رودخانه ؛ نهر طبیعی ؛ بستر و حریم را تعریف کرده است .

▪ رودخانه: مجرایی است طبیعی که آب به طور دایم یا فصلی در آن جریان داشته باشد.

▪ نهر طبیعی: مجرایی است که آب به طور دایم یا فصلی در آن جریان داشته و دارای حوضه آبریز مشخصی نباشد.

▪ بستر: آن قسمت از رودخانه، نهر یا مسیل است که در هر محل با توجه به آمار هیدرولوژیک و داغاب و حداکثر طغیان با دوره برگشت ۲۵‌ساله به وسیله وزارت نیرو یا شرکتهای آب منطقه‌ای تعیین می‌شود. در مناطقی که ضرورت ایجاب می‌نماید سیلاب با دوره برگشت کمتر یا بیشتر از ۲۵‌ساله ملاک محاسبه قرار گیرد، سازمانهای آب منطقه‌ای حسب مورد با ارایه نقشه‌های مربوط و توجیهات فنی از حوزه ستادی وزارت نیرو مجوز لازم را‌اخذ خواهند نمود. تغییرات طبیعی بستر رودخانه‌ها، مسیلها یا انهار طبیعی در بستر سابق تأثیری نداشته و بستر سابق کماکان در اختیار حکومت‌اسلامی است، لیکن حریم برای آن منظور نخواهد شد.

▪ حریم: آن قسمت از اراضی اطراف رودخانه، مسیل، نهر طبیعی یا سنتی، مرداب و برکه طبیعی است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به‌عنوان حق ارتفاق برای کمال انتفاع و حفاظت آنها لازم است و طبق مقررات این آیین‌نامه توسط وزارت نیرو یا شرکتهای آب منطقه ای تعیین می‌گردد.‌حریم انهار طبیعی یا رودخانه‌ها اعم از اینکه آب دایم یا فصلی داشته باشند، از یک تا بیست متر خواهد بود که حسب مورد با توجه به وضع رودخانه یا‌نهر طبیعی یا مسیل از هر طرف بستر به وسیله وزارت نیرو تعیین می‌گردد.

ماده ۲) در ماده دوم این آیین نامه و بعضی از تبصره آن اینچنین آمده است " بستر انهار طبیعی و کانالهای عمومی و رودخانه ها اعم از اینکه آب دائم یا فصلی داشته باشند و مسیل ها و بستر مرداب ها و برکه های طبیعی در اختیار حکومت جمهوری اسلامی ایران است.

ـ تبصره ۱) تعیین پهنای بستر و حریم آن در مورد هر رودخانه و نهر طبیعی و مسیل و مرداب و برکه طبیعی در هر محل با توجه به آمار هیدرولوژی رودخانه‌ها و انهار و داغاب در بستر طبیعی آنها بدون رعایت اثر ساختمان تاسیسات آبی با وزارت نیرو است .

ـ تبصره ۳) ایجاد هر نوع اعیانی و حفاری و دخل و تصرف در بستر رودخانه‌ها و انهار طبیعی و کانال‌های عمومی و مسیل‌ها و مرداب و برکه‌های طبیعی و همچنین در حریم قانونی سواحل دریاها و دریاچه‌ها اعم از طبیعی و یا مخزنی ممنوع است مگر با اجازه وزارت نیرو.

ماده ۳) در ماده سوم " شرکت آب منطقه ای در هر مورد که بستر و حریم رودخانه، نهر طبیعی، مسیل، مرداب و برکه طبیعی را تعیین می‌نماید".

‌ماده ۱۵) در ماده پانزده به میزان حریم کانالها، انهار احداثی و سنتی و شبکه‌های آبیاری و زهکشی باتوجه به ظرفیت آنها طبق جدول زیر از طرف وزارت نیرو یا‌شرکتهای تابع آن برای هر طرف تعیین می‌گردد و این حریم از منتهی‌الیه دیواره آنها می‌باشد: ظرفیت رودخانه ها ، انهار

مستحدثه و شبکه‌های آبیاری و‌زهکشی:

‌الف) آبدهی (‌دبی) بیش از ۱۵ متر مکعب در ثانیه - میزان حریم از هر طرف ۱۲ تا ۱۵ متر

ب) آبدهی (‌دبی) از ۱۰ تا ۱۵ متر مکعب در ثانیه - میزان حریم از هر طرف ۸ تا ۱۲ متر

پ) آبدهی (‌دبی) از ۵ تا ۱۰ متر مکعب در ثانیه - میزان حریم از هر طرف ۶ تا ۸ متر

ت) آبدهی (‌دبی) از ۲ تا ۵ متر مکعب در ثانیه - میزان حریم از هر طرف ۴ تا ۶ متر

ث) آبدهی (‌دبی) از یکصد و پنجاه لیتر تا ۲ متر مکعب در ثانیه -‌میزان حریم از هرطرف ۱ تا ۲ متر

ج) آبدهی (‌دبی) کمتر از یکصد و پنجاه لیتر در ثانیه - میزان حریم از هر طرف ۱ متر

▪ آلوده ترین و پاک ترین رودخانه کشور

بر اساس تحقیقات سازمان حفاظت محیط زیست حدود ۶۰ رودخانه آلوده در کشور وجود دارند که آلوده ترین آنها در استانهای خوزستان و گیلان و پاکترین آنها در استان یزد جاری هستند.در استان تهران سال گذشته دو منطقه "پل خون کلا" در مسیر رودخانه کرج و "سعیدآباد" در مسیر رودخانه جاجرود بیشترین آلودگیها را داشته اند و این در حالی است که ماده دوم قانون توزیع عادلانه آب تاکید می کند که احداث هرگونه اعیانی، حفاری ودخل و تصرف در بستر و حریم رودخانه و انهار طبیعی ممنوع است و در صورت مشاهده تخلف باید نسبت به تخریب آن اقدام شود.

حسین عبیری گلپایگانی