کاروانسرا در گذر زمان

از مهم ترین آثار معماری ایران می توان به کاروانسرا ها اشاره کرد که برای اسکان موقت و استراحت کاروان ها و مسافران در مسیر راه ها ایجاد می شد

از مهم‌ترین آثار معماری ایران می‌توان به کاروانسرا‌ها اشاره کرد که برای اسکان موقت و استراحت کاروان‌ها و مسافران در مسیر راه‌ها ایجاد می‌شد. موقعیت جغرافیایی ایران در مرکز خطوط بزرگ ارتباطی شرق و غرب، همچون پلی میان آسیای مرکزی و غربی و حلقه اتصال این دو با آسیای صغیر و اروپا به شمار می‌آمدو قدیمی‌ترین و مهم‌ترین شاهراه ارتباطی جهـــان باستان ـ جاده ابریشم ـ از آن عبور می‌کرد.۱

در بخش عمده‌ای ازسرزمین ایران به دلیل خشکی نسبی آب و هوا و فاصله زیاد میان شهر‌ها و آبادی‌ها، ایجاد کاروانسراها برای استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری ضروری بود زیرا بدون وجود این اماکن، سفر و ارتباط بین مناطق مختلف کشور ممکن نبود.

● کاروانسراهای ایران در گذر زمان

کلمه کاروانسرا برگرفته از زبان پهلوی و ترکیبی از کاروان یا کاربان (مسافرانی که گروهی سفر می‌کنند) و سرای به معنی خانه و مکان است و مترادف‌هایی نیز دارد، یکی «رباط» که به کاروانسراهای محکم و قلعه مانند سر راه اطلاق می‌شود و دیگری «خان» که در معنی خانه یا کاروان‌خانه به کار رفته است.۲

سابقه ساخت کاروانسرا در ایران به دوره هخامنشی بر می‌گردد در این دوران با توسعه قلمرو ایران از قفقاز تا خلیج‌فارس و از آسیای مرکزی تا آسیای صغیر، مدیترانه و شمال آفریقا، توسعه راه‌ها برای اداره این سرزمین مورد توجه قرار گرفت. مهم‌ترین این راه‌ها جاده شاهی بود که از شوش تا افسوس ادامه می‌یافت، طول آن ۲۶۸۳ کیلومتربود و دارای ۱۱۱ ایستگاه بود که در هر کدام اسب‌های تازه نفس یدکی وجود داشت.۳ توسعه راه‌ها در دوره اشکانی و ساسانی نیز ادامه یافت و با توجه به این‌که ایران در مسیر تجارت بین‌المللی بین خاور دور، سواحل مدیترانه و اروپا قرار داشت به همین علت وجود راه‌های امن و کاروانسرا‌های مناسب و تامین امنیت و رفاه بازرگانان در این مسیر طولانی که منبع مهمی از درآمدهای دولت بود، برای اداره کشور امری لازم و ضروری به شمار می‌آمد.

پس از اسلام با توجه به حاکمیت یکپارچه خلافت اموی و عباسی بر سرزمین‌های اسلامی، شامل جزیره‌العرب، بین‌النهرین، ایران، ماوراء‌النهر، قفقاز، بخشی از آسیای صغیر، شام، فلسطین، شمال آفریقا و حتی جنوب اسپانیا، مرزهای سیاسی گذشته از میان رفت، ارتباط میان شرق و غرب دچار تحول شد وآمد و شد آسان‌تر و آزادانه‌تر صورت گرفت. در این تغییر و تحولات، سرزمین ایران در کانون این ارتباطات قرار گرفت و کاروانسراها از اهمیت فراوانی برخوردار شدند. در سده هفتم هجری نیز اگرچه یورش مغولان به ایران با ویرانی‌های فراوانی همراه بود، اما از نظر ارتباطی با ایجاد حاکمیت یکپارچه بر سرزمین چین و بخش عمده‌ای از سرزمین‌های اسلامی، مبادلات سیاسی، تجاری و تعاملات فرهنگی گسترده‌تر شد.

سده دهم هجری و روی کار آمدن سلسله صفویـــه، پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها در ایران بود. در این دوره ایجاد وحدت سیاسی ـ مذهبی و برقراری امنیت نسبی در سرزمین ایران موجب رونق بازرگانی و توجه بسیار به راه‌ها و تأسیسات ارتباطی شد. افزایش ضریب امنیت و انگیزه‌های بازرگانی در دوره صفوی بخصوص در دوره شاه عباس اول که در صدد بازسازی و احیای جاده ابریشم بود باعث رشد قابل توجه تعداد کاروانسرا‌ها در ایران گردید. در این دوره کاروانسراهای فراوانی که از امکانات رفاهی و رایگان برخوردار بودند، ساخته شدند. برای نمونه شاردن تعداد کاروانسراهای شهر اصفهان را ۱۰۸۲ باب نوشته است.۴ معروف است که شاه‌‌عباس دستور ساخت ۹۹۹ کاروانسرا را در سراسر کشور صادر کرد،اگرچه ساخت این تعداد کاروانسرا ممکن نشد، اما کاروانسراهای بازمانده از این دوره که برخی‌ در راه‌های دور و صعب‌العبور ساخته شدند و وجود راه‌ها و پل‌های متعدد، نشان‌دهنده تلاش پیگیرانه حکومت صفوی در توسعه شبکه ارتباطی و کاروانسراهاست. ۵

دوره صفویه دوران گسترش کمی کاروانسراها بود، اما وجود امپراتوری عثمانی در مرزهای غربی ایران و دشمنی شدید سیاسی و مذهبی آن با دولت صفوی، زنجیره به هم پیوسته جاده ابریشم را از هم گسست و گستره و عمق شبکه ارتباطی و نقش ایران را در ترانزیت تجارت جهانی کاهش داد. پس از دوره صفویه با از میان رفتن آرامش نسبی سیاسی، ناامنی بر بخش‌های زیادی از کشور حکمفرما شد و مهم‌ترین کارکرد کاروانسراها حفاظت از جان و مال مسافران بود در نتیجه «تغییراتی در این نوع کاروانسرا‌ها به وجود آمد، مثلا در چهار گوشه بنا برج‌های دفاعی ساخته شد و یا راه دالان‌ها به خارج مسدود گشته است.»۶

در دوره‌های افشاریه و زندیه ساخت کاروانسراها کما بیش ادامه یافت، اما بتدریج از اواسط دوره قاجار، ورود امکانات نوین ارتباطی که سفر را راحت‌تر و سریع‌تر می‌ساختند و در نتیجه برقراری ارتباط گسترده با اروپا به ایران راه یافته بودند باعث از رونق افتادن کاروانسراها و ویرانی تدریجی آنها شدند.

● معماری کاروانسراها

اساس معماری کاروانسراها مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان بود و محل، منطقه، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیایی نقش موثری در ایجاد این بناها داشتند. «در اواخر دوران ساسانی دو نوع کاروانسرا در سرزمین ایران شناخته می‌شد. یکی از آنها شامل حیاطی بوده که در اطرافش یک نوع دالان عریضی برای چهارپایان ساخته بودند مانند کاروانسرای دروازه گچ... نوع دوم شامل تالار‌های مستطیلی است که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند و این از خصوصیات کاروانسرا‌های ایرانی است... در آن کاروانسرا‌های نوع اول مسأله اقامت مسافران تقریبا نادیده گرفته شده است»۷

سابقه ساخت کاروانسرا در ایران به دوره هخامنشی بر می‌گردد در این دوران با توسعه قلمرو ایران از قفقاز تا خلیج‌فارس و از آسیای مرکزی تا آسیای صغیر، مدیترانه و شمال آفریقا، توسعه راه‌ها برای اداره این سرزمین مورد توجه قرار گرفت

در دوره اسلامی، معماری کاروانسراها از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفایی رسید و در مسیر شهرها، روستا ها، معابر کوهستانی و نواحی کویری، کاروانسراها با ویژگی‌های متفاوت کاربری احداث شدند. به طور کلی کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد: کاروانسراهای کاملا پوشیده منطقه کوهستانی، کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج‌فارس و کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران.

کاروانسراهادارای اتاق‌های متعددی برای اسکان مسافران بود که معمولا در اطراف یک حیاط مرکزی ساخته می‌شدند و پشت آنها اصطبل قرار داشت، در ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا بود و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می‌شده است. در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع شد و بر طبق موقعیت جغرافیایی و مکانی، کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور، هشت‌ضلعی و کویری ساخته شدند. تاورنیه در تشریح معماری یکی از کاروانسراها چنین آورده است: « بنای آن مربع است. تقریبا مثل محوطه دیر‌ها و معمولا یک طبقه هستند. بنای دو طبقه بندرت دیده می‌شود.

یک درب بزرگ مدخل آن است و در وسط سه ضلع دیگر، یک تالار با یک طاق بزرگی ساخته شده که مخصوص منزل محترمین است که شاید آنجا منزل کنند.

در دو سوی تالار‌های وسط، اطاق‌ها و هجرات کوچکی است که هرکس یکی از آنها را اختیار می‌کند. این هجرات در طول اضلاع در سه پا از زمین حیاط مرتفع‌تر و در یک خط بنا شده‌اند و طویله‌ها در عقب و پشت اطاق‌ها واقع هستند. گاهی طویله‌ها هم برای منزل کردن به راحتی اطاق‌ها می‌شوند...»۸

● کارکردهای چند گانه کاروانسرا

کاروانسراها به این علت که مردمانی از سرزمین‌های مختلف را برای مدت کوتاهی در خود جمع می‌کرد، محل تقابل و تعامل اندیشه‌ها وتبـادل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بودند و تأثیری شگرف بر زندگی مردم داشتند. با توجه به این مسأله کاروانسراها در ایران از جنبه‌های مختلف قابل بررسی و مطالعه می‌باشد:

ـ معماری: از لحاظ گونه‌شناسی و عناصر کالبدی، شناخت مصالح، طرح و نقشه و ساخت بنا.

ـ اقتصادی: نقش کاروانسرا‌ها در مبادلات تجاری، پخش و فروش تولیدات و توزیع درآمدها در مناطق گوناگون.

ـ اجتماعی: مرکزی برای آمد و شد اقوام و گروه‌ها، گسترش نشست‌های اجتماعی، ایجاد زمینه‌های تعامل و گفت‌وگو.

ـ فرهنگی: محل تعامل و تبادل فرهنگ‌ها گسترش آداب، رسوم، سنت‌ها و عقاید.

ـ سیاسی: محل استقرار امیران و حاکمان طی سفر، اهمیت سوق‌الجیشی و نظامی بویژه رباط‌های مرزی، محل انتشار و تبادل اخبار سیاسی و اقتصادی شهرها و سرزمین‌های گوناگون. ۹

مهناز نگهی

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، ۱۳۶۹، ص ۸ـ۱. ۲ـ تکمیل همایون، ناصر، کاروانسرا در فرهنگ ایران، مجله تحقیقات تاریخی، سال اول و دوم، شماره چهارم و پنجم، ۱۳۶۹، ص ۲۰۷ـ۲۰۶ . ۳ـ گیرشمن، همان، ص۱۵۸. ۴ـ شاردن، ژان، سیاحتنامه، ترجمه محمد عباسی، تهران، ۱۳۵۰، ج۴، ص۱۷۱. ۵ـ برای آگاهی بیش‌تر نک: سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه احمد صبا، تهران، ۱۳۶۳، فصل هشتم: ساختار اجتماعی ـ اقتصادی دولت صفوی. ۶ـ کیانی محمدیوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا‌های ایران، جلد اول، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران اسفند ۱۳۶۲، ص ۱۱. ۷ـ سیرو ماکسیم، کاروانسراهای ایران و ساختمان​های کوچک میان راه، ترجمه عیسی بهنام، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران نوامبر ۱۹۴۴ میلادی، ص ۱۷۹. ۸ـ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، ص ۱۲۲ و ۱۲۳. ۹ـ کاروانسرا در ایران، هادی‌زاده کاخکی، سعید، کاروانسرا در ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۹، ص ۱۰۷.