تقوا؛ جامع همه خیرات

در مکتب اسلام تقوا از موقعیت بسیار ممتازی برخوردار است به گونه‌ای که ملاک کرامت و ارزش انسانها را تقوا می‌داند و می‌فرماید: "ان اکرمکم عند الله اتقاکم؛ گرامی‌ترین شما نزد …

در مکتب اسلام تقوا از موقعیت بسیار ممتازی برخوردار است به گونه‌ای که ملاک کرامت و ارزش انسانها را تقوا می‌داند و می‌فرماید: "ان اکرمکم عند الله اتقاکم؛ گرامی‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست"(حجرات:۱۳). همچنین تقوا به عنوان بهترین توشه آخرت و بزرگترین وسیله سعادت معرفی شده است: "و تزودوا فان خیر الزاد التقوی"(بقره:۱۹۷). امیرالمومنین علی (ع) تقوا را جامع همه خیرات معرفی نموده و می‌فرماید: "علیکم بتقوی الله فانها تجمع الخیر و لا خیر غیرها و یدرک بها من الخیر ما لا یدرک بغیرها من خیر الدنیا و الآخره؛ تقوا را از دست ندهید چون جامع همه خیرات و خوبی‌هاست خیری جز تقوا وجود ندارد و خیراتی که به واسطه تقوا حاصل می‌شود در غیر آن یافت نمی‌شود چه خیر دنیا و چه خیر آخرت"(۱).‏

در برخی از احادیث تقوا به عنوان عامل مهم تزکیه و تهذیب نفس و یک داروی شفا بخش برای بیماری‌های نفس معرفی شده است. امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند: "همانا که تقوا داروی شفابخش بیماری قلبهای شما و روشنگر کوری دلها و شفابخش بیماری بدنها و اصلاح کننده فساد سینه‌ها و پاک‌کننده آلودگی‌های نفس و جلا دهنده پرده‌های دیدگان و آرامش بخش اضطراب‌های درونی و روشن کننده تاریکی‌های شما می‌باشد"(۲).‏

در نهج البلاغه بر این معنی تاکید شده است که تقوا پناهگاه است نه زنجیر و زندان و محدودیت. در واقه تقوا مصونیت است نه محدودیت. حضرت علی (ع) می‌فرماید: "بندگان خدا بدانید که تقوا حصار و بارویی بلند و غیر قابل تسلط است و بی‌تقوایی و هرزگی حصار و بارویی پست است که مانع و حافظ ساکنان خود نیست و آن کس را که به آن پناه ببرد حفظ نمی‌کند همانا با نیروی تقوا، نیش گزنده خطاکاریها بریده می‌شود"(۳). حضرت در این بیان، گناه و لغزش را که به جان آدمی آسیب می‌زند به گزندهای مار و عقرب تشبیه می‌کند و می‌فرماید: "نیروی تقوا نیش این گزندگان را قطع می‌کند". حضرت در برخی از کلمات تصریح می‌کند که تقوا مایه اصلی آزادی‌هاست یعنی نه تنها خود، قید و بند و مانع آزادی نیست، بلکه منبع و منشاء همه آزادی‌هاست: "همانا تقوا کلید درستی و توشه قیامت و آزادگی از هر بندگی و نجات از هر تباهی است"(۴). تقوا به انسان آزادی معنوی می‌دهد یعنی او را از اسارت و بندگی هوی و هوس آزاد می‌کند.‏

برخی چنین گمان می‌کنند که حفظ تقوا با شرکت در امور اجتماعی بسیار دشوار بلکه متعذر است زیرا نفس انسان طبعا به گناه تمایل دارد اگر مسئولیتهای اجتماعی را بپذیرد طبیعتا به گناه کشیده می‌شود. گوشه‌گیری و عدم قبول مسئولیتهای اجتماعی را نه تنها نمی‌توان از علائم تقوا شمرد بلکه در بعضی موارد بر خلاف تقواست. در اسلام رهبانیت و گوشه‌گیری نیست. اسلام انسان را برای فرار از گناه به انزوا و ترک مشاغل و مسئولیتهای دنیوی سفارش نمی‌کند، بلکه از او می‌خواهد که مسئولیتها را بپذیرد، در امور اجتماعی شرکت کند و در عین حال به وسیله تقوا نفس خویش را مهار و کنترل کند و از انحراف و گناه باز دارد. اسلام نمی‌گوید ریاست و مقام مشروع را نپذیر بلکه می‌گوید بپذیر ولی برای رضای خدا به بندگان خدمت کن و بنده جاه و مقام نباش، جاه و مقام را وسیله نیل به شهوت‌ها و هوسهای نفسانی قرار مده و از جاده حق منحرف مشو.‏

رضا جاودان‏

پی‌نوشتها:

۱) بحارالانوار، ج۷۰، ص ۲۸۵

۲) نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۸‏

۳) همان، خطبه ۱۵۶

۴) همان، خطبه ۲۲۱