کابوس, کابوس و باز هم کابوس

با اختلال استرس پس از سانحه آشنا شویم

مرد شصت و پنج ساله برای درمان همسرش که مبتلا به تومور مغزی بود به بیمارستان مراجعه کرد. آنها به خاطر نداشتن فرزند به یکدیگر وابسته‌تر شده بودند. با وجود تلاش زیاد، همسر او یک روز بعد از عمل جراحی جان سپرد. مرد که دچار ضربه سختی شده بود، مسئولان بیمارستان را مقصر می‌دانست و حتی میان صحبت‌ها، رئیس بیمارستان را تهدید به کشتن کرد که البته کسی آن را جدی نگرفت. مدتی بعد، یک روز با اسلحه وارد بیمارستان شد و با تیراندازی او چند بیمار و پزشک کشته و زخمی شدند.

در کنار رعب و وحشتی که ایجاد شده بود، بسیاری از پزشکان دوستان صمیمی خود را نیز از دست داده بودند. در پی این اتفاق، تقریبا همه پزشکان تحت‌تأثیر قرار گرفتند. یکی از پزشکان بسیار مجرب تصمیم گرفت این شغل را برای همیشه کنار بگذارد؛ یکی دیگر هر شب کابوس می‌دید و صبح‌ها با فریادهای بلند از خواب می‌پرید و در طول جراحی لرزش دست داشت، بعضی دیگر بسیار پرخاشگر شده بودند و... در پی این بحران، متخصص روان‌شناسی که برای بررسی موضوع آمده بود، همه آنها را مبتلا به اختلال استرس پس از ضربه تشخیص داد، که باید تحت مراقبت و درمان قرار می‌گرفتند.

● اختلال استرس پس از سانحه چیست؟

ممکن است بسیاری از افراد با اصطلاح استرس آشنا نباشند، اما بسیاری دیگر بدون این‌که با این نام آشنا باشند، علائم آن را در خود یا دیگران دیده‌اند. تقریبا همه افراد تکرار صحنه‌های آزاردهنده جنگ را در بازیگر نقش اول فیلم «آژانس شیشه‌ای» یا برخی دیگر از فیلم‌های دفاع مقدس دیده‌اند. خاطره چنان برای فرد تکرار می‌شود و فرد طوری رفتار می‌کند که انگار همین الان در حال اتفاق افتادن است. تجربه تصادف شدید ممکن است باعث شود فرد برای همیشه از رانندگی دست بکشد. در ایران مثال‌هایی از شایع شدن این اختلال پس از زلزله بم، زلزله آذربایجان و قبل از آنها در جنگ تحمیلی و زلزله رودبار و منجیل دیده شده است.

تصادف شدید، مورد دزدی یا حمله قرار گرفتن و بسیاری دیگر از تجربه‌های آسیب‌زا، مثل وارد شدن ضربه‌ای بر پیکره فیزیکی و روان‌شناختی ما هستند. همه ما کم و بیش در زندگی‌مان با چنین ضربه‌هایی روبه‌رو شده‌ایم، اما گاهی به دلایل مختلف، یکی از این ضربه‌ها، تأثیر عمیقی بر ما به جای می‌گذارد. گویی همیشه برای ما زنده است و هر لحظه امکان تکرار آنها وجود دارد در نتیجه همواره نگران هستیم. اگر این شرایط ادامه یابد در این صورت دچار مشکلی می‌شویم که به آن اختلال استرس پس از ضربه یا post traumatic stress disorder) PTSD) می‌گوییم.

البته انسان به صورت معمول، آنقدر قوی است که از بسیاری از این ضربه‌ها با موفقیت عبور خواهد کرد و به اختلال دچار نمی‌شود. با این حال وقتی این اختلال روی می‌دهد، زندگی را برای فرد و اطرافیانش بشدت سخت و طاقت‌فرسا می‌کند. فرد مدام در ترس و وحشت و بی‌قراری است و گاهی حتی کارهای معمول خود را نمی‌تواند انجام دهد. گاهی صحنه حادثه حتی لحظه‌ای او را رها نمی‌کند و اطرافیان از حساسیت و تحریک‌پذیری بیش از حد فرد و خشم‌های ناگهانی او به ستوه می‌آیند. در این حالت گاهی صدای به هم خوردن یک در می‌تواند فرد را تا حد یک خشم انفجاری بکشاند. از این رو این علائم بویژه وقتی شدید است به بروز افسردگی و اضطراب در فرد و اطرافیانش منجر می‌شود.

● علائم اختلال پس از ضربه

باید گفت در صورتی استرس پس از ضربه در فرد به معنای اختلال خواهد بود که حداقل به مدت یک ماه طول کشیده و در ضمن فرد متخصصی آن را تائید کرده باشد؛ چراکه در واقع پس از هر ضربه‌ای، بروز این علائم در همه افراد طبیعی است و وقتی طول می‌کشد نشانه اختلال خواهد بود. علائم اصلی اختلال استرس پس از ضربه عبارت است از:

واکنش ترس، درماندگی یا وحشت شدید

یادآوری‌های مکرر و عذاب‌آور واقعه

دیدن مکرر واقعه در رویا

رفتار کردن فرد به گونه‌ای که انگار واقعه تکرار می‌شود.

واکنش جسمی و رنج و عذاب شدید در رویارویی با چیزهایی که به نوعی به آن اتفاق مربوط باشند.

اجتناب کردن از محرک‌های مرتبط با آن اتفاق؛ به‌عنوان مثال اجتناب از مکان‌های مرتبط.

علائم دیگر که ممکن است در سایر مشکلات روان‌شناختی دیده شود و اینجا هم رخ می‌دهد، عبارت است از:

کم‌علاقگی در انجام امور مهم زندگی، بی‌انگیزگی و ناامیدی، مشکل در تمرکز، خشم و گوش به زنگ بودن.

گفتنی است بعضی از این علائم در بچه‌ها کمی متفاوت رخ می‌دهد. به عنوان مثال کودکی که دچار ضربه‌ای مثل آسیب جسمی یا جنسی شده ممکن است بسختی بتواند راجع به آن صحبت کند و آن را بیشتر در قالب بازی و کابوس دیدن‌ها نمایان کند. بچه‌ها معمولا به انجام تکرار بازی‌هایی با مضمون حادثه می‌پردازند و خواب‌های نامشخص به شکل کابوس‌های ترسناک یا خواب‌هایی درباره غول و اتفاقات ترسناک می‌بینند. علائم جسمی مثل شب‌ادراری، دل‌درد و سردرد نیز در آنها شایع است. ضربه‌های شایع در دوران کودکی بلایای طبیعی، آزارهای جنسی و جسمی مزمن، سوختگی و آدم‌ربایی است.

● شیوع اختلال استرس پس از ضربه

احتمال ضربه، آن هم از نوع شدید برای همه افراد وجود دارد. از این رو اختلال استرس پس از ضربه نیز از اختلالات به نسبت شایع روان‌شناختی محسوب می‌شود. میزان شیوع این اختلال، ۸ درصد در جمعیت عمومی است. احتمال آن در زنان بیشتر از مردان و حدود ۱۰ تا ۱۲ درصد است و در مردان بین ۵ تا ۶ درصد (چکیده روانپزشکی کاپلان و سادوک، ۲۰۰۷، ترجمه دکتر فرزین رضاعی). بیشترین ضربه‌های اصلی در زنان، حمله یا تجاوز و در مردان، جنگ است.

همچنین براساس تحقیقات، احتمال بروز این اختلال در افراد مجرد، مطلقه یا کسانی که همسرشان را از دست داده‌اند، بیشتر است. ممکن است دلیلش، کمتر بودن میزان حمایت اجتماعی در این گروه افراد باشد. چون همان طور که بعد از این خواهیم گفت، داشتن حمایت اجتماعی هنگام بروز ضربه می‌تواند از بروز اختلال پس از ضربه و همچنین در پیشگیری از آن مفید باشد. در ضمن در سطوح اقتصادی ـ اجتماعی پایین‌تر، این اختلال بیشتر مشاهده شده است.

● آسیب‌شناسی اختلال استرس پس از ضربه

بعضی از عوامل، افراد را نسبت به بروز اختلال پس از ضربه مستعد می‌کند. بعضی از این عوامل عبارت‌ است از:

آسیب‌های دوران کودکی

کافی نبودن سیستم حمایت خانوادگی و اجتماعی

داشتن ویژگی شخصیت بدبینانه یا وابسته

روان‌شـــنــاســان و روانپزشکان نظریه‌هایی درباره علت ابتلا به این اختلال مطرح می‌کنند. به عنوان مثال، تئوری روانکاوانه معتقد است اتفاق یا ضربه، یک نقطه حساس یا تعارض ناخودآگاه در فرد را فعال می‌کند. این تئوری تا حد زیادی قابل توجیه است، چون بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال معتقدند ضربه‌های سخت‌تر را تجربه کرده‌اند، اما باعث مشکل در آنها نشده است، چراکه در واقع از درون نسبت به آن آسیب‌‌پذیر نبوده‌اند.

براساس تئوری‌های دیگر افراد به این دلیل دچار این اختلال می‌شوند که در پردازش اطلاعات مربوط به یک اتفاق مشکل دارند. به عنوان مثال فرد همیشه اتفاقات را بسیار بدتر و فاجعه‌بارتر از آنچه هست برآورد می‌کند. طبق بعضی نظریه‌ها، برخی افراد واکنش‌های زیستی خاصی مانند بالابودن غیرطبیعی سطح فعالیت دستگاه عصبی خودکار دارند که در مواقع استرس و ضربه، آنها را مستعد ابتلا به اختلال استرس پس از ضربه می‌کند.

● درمان

براساس مطالعات انجام‌شده ۳۰ درصد افرادی که دچار این علائم می‌شوند، بدون درمان و خود به خود بهبود پیدا می‌کنند، اما بقیه آنها در صورت درمان نشدن ممکن است همچنان در طولانی‌مدت با آن درگیر باشند. درمان این اختلال به دو صورت فردی و گروهی انجام می‌شود و در هر دو شکل درمان فردی و گروهی، تمرکز اصلی درمان آن است که فرد تشویق شود درباره واقعه و معنای آن اتفاق تا جای ممکن صحبت کند. عنصر اصلی در این زمینه، حمایت است. در درمان فردی، درمانگر یک فضای امن و حمایتگرانه ایجاد می‌کند و در درمان گروهی نیز هم درمانگر و هم سایر اعضای گروه نقش حمایتی در قبال هم ایفا می‌کنند.

ویژگی منحصربه‌فرد گروه درمانی این است که فرد با افرادی که از این نظر به او شبیه هستند روبه‌رو می‌شود و همین نکته صحبت درباره اتفاق را برای او آسان‌تر می‌کند. در بسیاری از انواع درمان‌های فردی و گروهی، روش‌های آرام‌سازی خود یا ریلکسیشن به افراد آموزش داده می‌شود.

وقتی علائم بسیار شدید و آزاردهنده است، تجویز دارو به دست روانپزشک نیز کمک‌کننده است.

یکی از درمان‌هایی که درباره این مشکل مطرح‌شده درمان با حساسیت‌زدایی و بازپردازش حرکات چشم است که توسط متخصصی به نام «شاپیرو» شکل گرفت. او معتقد است در موقع بروز افکار منفی و تکرار واقعه، حرکات چشم بسیار سریع می‌شود و اگر بتوان این حرکات را کنترل کرد، افکار هم کمتر آسیب‌زا خواهد بود. اگرچه در ایران این روش چندان رایج نیست، اما بعضی شواهد حاکی از اثربخشی آن است. به هر حال، همان‌طور که در ابتدا اشاره شد، کمک به حل این مشکل بیش از همه متکی بر صحبت راجع به آن، بویژه با کمک یک متخصص و حمایت اجتماعی است.

● نقش خانواده و اطرافیان نزدیک

حمایت اعضای خانواده و دوستان صمیمی در این مواقع بسیار کمک‌کننده است. آنها با ایجاد فضایی امن، رازداری، اعلام حمایت همه‌جانبه از فرد پس از ضربه و انجام اقدامات عملی در این زمینه، نقش مهمی در پیشگیری و درمان آن خواهند داشت. تحمل و صبوری در برابر بی‌قراری یا خشم فرد پس از ضربه، نوعی از این حمایت‌ها محسوب می‌شود. اگرچه همان‌طور که گفته شد با طولانی‌شدن مدت علائم، نیاز به درمان ضرورت پیدا می‌کند.

دکتر مریم اسماعیلی‌نسب

روان‌شناس