خانم كودتا

آن كاترین لمبتون, دختر یكی از اعیان انگلستان به نام جرج لمبتون است كه در تاریخ هشتم فوریه ۱۹۱۲ م نوزدهم بهمن ۱۲۹۰ ش به دنیا آمد وی در خلال جنگ جهانی دوم ۱۳۱۸ــ۱۳۲۴ ش , وابسته مطبوعاتی سفارت انگلستان در تهران بود

در پس چهره علمی بسیاری از خاورشناسان و ایران‌شناسان غربی، یك ماموریت سیاسی استعماری نهفته بود كه گرچه سعی زیادی در پوشاندن آن به‌كار بستند اما نوزایی معاصر مشرق‌زمین با شك و تردیدی بسیار مهمتر و مقدس‌تر از شك دكارتی، آنها را به عرصه نقد و بررسی كشاند. آن كاترین لمبتون كه هنوز هم در غرب و حتی داخل ایران كتابهایش مورد ارجاع قرار می‌گیرد، خدمتی به دولت متبوع خویش، انگلستان، نمود كه آن روی سكه‌اش، خیانت به ایران بود. او طراح نظری كودتای بیست‌وهشتم مرداد بود كه دستاوردهای ملی‌شدن صنعت نفت را به باد فنا داد و ایران را بر سر سفره منافع امریكا و انگلیس تقسیم كرد و لطمه‌ای تاریخی به ملت ایران زد كه هنوز هم جبران نشده است.

مطالعاتی كه از قدیمی‌ترین ایام تا عصر حاضر درباره ایران صورت گرفته‌اند، از دو دسته خارج نیستند؛ دسته اول، بدون دید و نقد علمی و غالبا بر اثر مشاهدات و مسموعات، تالیف و تنظیم شده‌اند؛ مانند آثاری كه نویسندگان یونان، روم، چین و پس از آن سفیران و سیاحان و بازرگانان از خود به جای گذاشته‌اند؛ دسته دوم، مطالعات، اكتشافات و تجسسهای مختلفی هستند كه به‌اصطلاح با دید علمی و تحلیلی و به قصد روشن‌شدن تمدن و فرهنگ ایران و معرفی آن به انجام رسیده‌اند و در آینده هرچه بیشتر تكمیل خواهند شد. بسیاری از این آثار به‌تدریج، كهنگی می‌پذیرند و با پژوهشهای تازه از میان می‌روند.

علاوه‌بر این تقسیم‌بندی كلی، می‌توان تاریخ مطالعات ایران‌شناسی را به پنج دوره متمایز تقسیم كرد: ۱ــ دوره‌ ابتدایی كه از عهد نویسندگان یونان و روم آغاز و به قرن هیجدهم ختم می‌شود ۲ــ دوران استعمار انگلستان در هند و تاسیس كمپانی هند شرقی كه محو زبان فارسی در آنجا، نتیجه نفوذ سیاسی آن دولت است ۳ــ دوره‌ آغاز تحقیقات علمی درباره ایران، به‌ویژه در زمینه‌های زبان‌شناسی، جغرافیایی، تاریخی و دینی همراه با حفریات باستان‌شناسی ۴ــ دوره‌ اعزام دانشجویان ایرانی به فرنگ (اروپا) و آشناشدن آنان با روش تحقیق جدید و دست‌یافتن به مراجع علمی فرنگ ۵ــ دوره توسعه‌ تحقیقات ایران‌شناسی و جدایی كامل آن از رشته‌های دیگر شرق‌شناسی.

مقدمات شناخت فرهنگ و تمدن ایرانی به وسیله غربیان، از دوران آشوب در تاریخ ایران شروع شد؛ یعنی از دوره‌ای كه ضعف در تمام جنبه‌های زندگی ایرانی راه یافت و فرهنگ خودی در مسیر انحطاط قرار گرفت. عامل خارجی این انحطاط، بی‌شك، مداخلات استعمارگران و تلاش آنها برای دستیابی به منافع بی‌حدوحصر در منطقه بود. یكی از عوامل داخلی این انحطاط نیز سازمانهایی مانند فراماسونری بودند كه وظیفه جهت‌سازی و مشروعیت‌دادن به سلطه‌ بیگانه را به عهده داشتند.

شرق‌شناسی و ایران‌شناسی، علیرغم ادعای بی‌طرفی و اتخاذ روشهای نوین علمی و پژوهشی، زاییده‌ یك ضرورت ساده اقتصادی بود، به‌عبارتی تحقیقات شرقی از آنجا آغاز ‌شد كه نیاز سیاسی و تجاری، دول اروپایی را به تربیت افرادی آشنا به زبان، تاریخ و رسوم ممالك شرقی واداشت. پس از آن و بعد از دو جنگ جهانی، توسعه اقتصادی، دیدگاههای تازه در عرصه تجاری، اندیشه‌ سرمایه‌گذاری و روشهای حكومتی جدید هریك به‌طورمجزا سبب شدند دول غربی با توجهی عمیق‌تر به رشته‌های شرق‌شناسی و ایران‌شناسی بنگرند. ایران‌شناسی، به‌عنوان مجموعه‌ای از مطالعات علمی و منظم درخصوص وجوه گوناگون تمدن و فرهنگ و تاریخ ایران توسط اروپاییان بنیاد نهاده شد و به‌همین‌دلیل از همان آغاز معلوم بود كه ایران‌شناسی نیز همچون شاخه‌های دیگر شرق‌شناسی، جزئی از تمهیدات استعمار برای اعمال سلطه است.

در این نوشتار، یك ایران‌شناس انگلیسی، آن كاترین لمبتون، و تاثیر اندیشه‌های وی بر حوادث ایران از شهریور ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۳۲ را مورد مطالعه قرار خواهیم داد.

●معرفی لمبتون

آن كاترین لمبتون، دختر یكی از اعیان انگلستان به نام جرج لمبتون است كه در تاریخ هشتم فوریه ۱۹۱۲.م (نوزدهم بهمن ۱۲۹۰.ش) به‌دنیا آمد. وی در خلال جنگ جهانی دوم (۱۳۱۸ــ۱۳۲۴.ش)، وابسته مطبوعاتی سفارت انگلستان در تهران بود. وی در سال ۱۹۴۵.م/۱۳۲۴.ش به مرتبه دانشیاری زبان فارسی در دانشكده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن ارتقا یافت. لمبتون هشت‌سال بعد، كتابهای «دستور زبان فارسی» و «مالك و زارع» را منتشر كرد؛ علاوه‌براین، كتابهای «اصلاحات ارضی در ایران»، «لغات فارسی»، «ایران عصر قاجار» و نیز مقاله‌های «تاریخ قم»، «جهانداری سنجر»، «جامعه اسلامی ایران»، «آیین جهانداری از نظر ایرانیان»، «تاثیر تمدن غرب بر ایران» و نیز مقاله‌هایی در كتاب «تاریخ اسلام» چاپ كمبریج و رساله «گویشهای سه‌گانه ایرانی» از دیگر آثار وی هستند.

نویسندگان ایرانی اغلب از خانم لمبتون به‌عنوان یكی از نوادر محققان فرهنگ و جامعه اسلامی، اعجوبه‌ روزگار، یك نقاش چیره‌دست و چهره‌ای درخشان و بانبوغ، یاد كرده‌اند. این عناوین را شاید هم بتوان در برخی موارد به او نسبت داد، اما بی‌تردید او در خدمت فرهنگ، زبان و ادب فارسی نبود بلكه در خدمت اطلاع‌رسانی به دولت متبوع خود فعالیت می‌كرد و عناوین مذكور ــ كه بی‌حدومرز به او نسبت داده شده‌اند ــ نباید باعث گمراهی ما شوند. لمبتون، اعجوبه‌ای است كه در سخت‌ترین شرایط، از انجام ماموریت، شانه خالی نكرد و این‌همه، نه به سبب ارادت و اخلاص وی به سرزمین و ملت ایران ــ آن‌گونه كه برخی مولفان گفته‌اند ــ بلكه برعكس به سبب ارادت بی‌شائبه وی به منافع استعماری انگلستان و شاید هم معلول كینه و عداوت او نسبت به ملت ایران بود. یك فرد چگونه می‌تواند شیفته ملتی باشد اما از هرگونه اقدامی برای تنزل، تیره‌‌روزی و عقب‌نگه‌داشتن آن كوتاهی نكند، چنانكه برای روی‌كارآوردن اراذل و اوباش با اربابان قدرت همدست شود، در طراحی و اجرای سقوط حكومت ملی مشاركت نماید و به هزاران لطایف‌الحیل، آن ملت را تحقیر كند.

خانم لمبتون پس از اتمام دوره فراگیری زبان و ادبیات فارسی در دانشكده مطالعات شرقی و آفریقایی وابسته به دانشگاه لندن، در سال ۱۹۳۹.م/ ۱۳۱۸.ش موفق به اخذ درجه دكترا در فلسفه شد. در زمان جنگ جهانی دوم، سفارت انگلستان در تهران، وی را به‌عنوان وابسته مطبوعاتی به خدمت گرفت و او به‌خوبی از عهده این شغل برآمد. كار اصلی خانم لمبتون به‌عنوان وابسته‌ مطبوعاتی سفارت، این بود كه مراقب روزنامه‌های ایرانی باشد و ببیند كه آیا اخبار مربوط به انگلستان، درست مطرح می‌شود یا خیر! او همچنین به خواندن مطبوعات ایرانی، تماس با روزنامه‌نگاران، تهیه‌ فیلمهای تبلیغاتی و... مبادرت می‌ورزید. آن لمبتون پس از مراجعت به انگلستان در سال ۱۹۵۳.م/۱۳۳۲.ش، به مرتبه دانشیاری و در سال ۱۹۵۴.م/۱۳۳۳.ش، به مرتبه استادی ادبیات فارسی دانشگاه لندن نایل آمد و در همان سال، موفق به اخذ درجه دكترای ادبیات فارسی شد. لمبتون، علاوه بر پژوهشهای بی‌واسطه، سالها در ایران بود، اقصی نقاط ایران را درنوردید و بخش عظیمی از آثار و منابع مربوط به تاریخ، اقتصاد، زندگی اجتماعی، مناسبات ارضی و اسناد دولتی را به دقت مورد مطالعه و بهره‌برداری قرار داد.

●بینش سیاسی لمبتون

بینش سیاسی لمبتون در مورد مسائل ایران، یك بینش استعماری است كه درواقع میراث تفكر لرد كرزنی محسوب می‌شود. لازم به ذكر است، جرج ناتانیل كرزن در سال ۱۸۸۹.م/ ۱۲۶۸.ش، طی دیداری از ایران، تحلیلی درباب نفت ایران و نقش منطقه خلیج‌فارس ارائه داد كه نقش اساسی و مهمی در تحقق رویای سلطه‌ دوگانه سیاسی ــ تجاری انگلستان بر این منطقه ایفا كرد. هرچند، اساس تحول استراتژی انگلستان در خلیج‌فارس قبل از دیدار كرزن از ایران، فراهم آمده و شكل گرفته بود، اما نقش او در این تحول، بیش از هركس دیگری است. او واقعا باور داشت كه امپراتوری انگلستان، حد اعلای دانش اداره حكومت را كه میراث تمدن بشری است، در خود دارد و همین تلقی نادرست او بود كه موجب اشتباه وی در برآورد مشرب ایرانیان به هنگام عقد قرارداد ۱۹۱۹ شد. كرزن، به‌عنوان پرنفوذترین مدافع استعمار نو، نسلی از ماموران انگلستان را در منطقه تحت نفوذ فكری خود درآورد كه حتی مدتها پس از مرگ وی، عده‌ای مانند لمبتون، به تقلید از این تفكر سیاسی كرزن ادامه دادند.

آن لمبتون نیز مانند كرزن با بینش اریستوكراتیك و اشرافی خویش به‌گونه‌ای با مسائل ایران مواجه شد كه گویی با یك شی‌ء سروكار دارد.

رضا زریری

فهرست منابع

۱ــ ایرج افشار، راهنمای تحقیقات ایرانی، تهران، مركز بررسی و معرفی فرهنگ ایران، ۱۳۴۹

۲ــ محمد انور خامه‌ای، فرصت از‌دست‌رفته، تهران، انتشارات هفته، ۱۳۶۲

۳ــ مسعود بهنود، دولت‌های ایران از سیدضیاء تا بختیار، تهران، نیما، ۱۳۶۸

۴ــ جامی، گذشته، چراغ راه آینده است، تهران، نیلوفر، ۱۳۶۲

۵ــ حمید حمید، مبانی فلسفی جامعه‌شناسی در ایران، بی‌جا، دانش، ۱۳۵۶

۶ــ اسماعیل رائین، انجمن‌های سری و انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۴۵

۷ــ ابوالقاسم طاهری، سیر فرهنگ ایران در بریتانیا، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲

۸ــ احسان طبری، كژ راهه، تهران، امیركبیر، ۱۳۶۷

۹ــ حمید عنایت، شش‌گفتار درباره دین و جامعه (مقاله سیاست ایران‌شناسی)، تهران، موج، بی‌تا.

۱۰ــ آن كاترین لمبتون، ایران عصر قاجار (ضمایم مترجم)، ترجمه: سیمین فصیحی، تهران، انتشارات جاودان خرد، ۱۳۷۵

۱۱ــ آن كاترین لمبتون، مالك و زارع، ترجمه: منوچهر امیری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۶۲

۱۲ــ حسین مكی، خاطرات سیاسی، تهران، نشر علمی، ۱۳۶۸

---