الگوی مصرف و فرهنگ دینی

در دین مبین اسلام داشتن برنامه و الگوی صحیح اقتصادی در امور زندگی از نشانه های انسان های پرهیزکار و با ایمان است

در دین مبین اسلام داشتن برنامه صحیح اقتصادی در امور زندگی از نشانه‌های انسان‌های پرهیزکار و با ایمان است. امام باقر(ع) می‌فرماید: "الکمال کل الکمال، التفقه فی‌الدین و الصبر علی النائبه و تقدیر المعیشه؛ رسیدن به درجات عالی کمال انسانی در سایه سه چیز امکان‌پذیر است، فهم دین و شناخت آن، داشتن عزمی بلند و همتی استوار در برابر مصائب و مشکلات و سنجش و اندازه نگه داشتن در امور مربوط به معیشت و زندگی اقتصادی ".۱

یکی از پایه‌های زمینه‌ساز حرکت تکاملی برنامه‌ریزی اقتصادی و به روایت دیگر "من علامات المومن ... حسن التقدیر فی معیشه؛ تدبیر خوب زندگانی و برنامه‌ریزی درست اقتصادی از نشانه‌های انسان‌های با ایمان است ".۲

اقتصاد صحیح و پویا، امکانات وسیعی برای رشد سایر استعدادهای انسانی فراهم می‌سازد و نداشتن نظام اقتصادی درست و عدم کارآیی آن، باعث اختلال در امکانات رشد و شکوفایی دیگر بخش‌های زندگی انسان می‌شود و آن‌طور که شایسته و لازم است به آرزو‌ها و آرمان‌های مطلوب نخواهیم رسید.

در جهان پیشرفته امروز، وجود قوانین و تصمیم‌های صحیح اقتصادی، می‌تواند سرنوشت و آینده یک جامعه را تحت تأثیر قرار دهد تا جایی که گسترش تکامل معنوی یک جامعه و فراهم نمودن زمینه‌های اندیشه توحیدی و دفاع از کیان جامعه اسلامی و مبارزه با مفاسد اخلاقی و تأمین بهداشت همگانی منوط به اقتصاد سالم است.

از سوی دیگر سردم داران نظام‌های شرقی و غربی، زندگی و حیات اقتصادی را هدف قرار داده‌اند و تمام تلاش خود را صرف ایجاد اقتصاد برتر می‌کنند، زیرا رمز سعادت، موفقیت دولت و نظام سیاسی و اقتصادی خود را در رسیدن به اهداف اقتصادی خلاصه می‌کنند و موفقیت یا شکست خود را در حل مسایل و مشکلات اقتصادی رمز اساسی پایداری حکومت می‌دانند.

از مهم‌ترین مسائل جامعه اسلامی و از پایه‌های رشد و تعالی آن، داشتن برنامه درست در امور معیشتی و اقتصادی است که برای اجرا و تحقق آن نیازمند عزم الهی محکم در برابر مشکلات و برنامه‌ریزی مدون و همکاری مردم و مسئولان از یک سو و هماهنگی سرمایه‌های فرهنگی و مذهبی و ملی یعنی حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها از سوی دیگر؛ بالا بردن سطح فرهنگی جامعه در زمینه‌های اقتصادی، مبارزه با فرهنگ مصارف‌گرایی در میان مردم، حذف یارانه‌ها از کالاهای خارجی، حمایت از تولیدکنندگان داخلی، مبارزه با قاچاق کالا و سرمایه، توجه به فرهنگ دینی و ملی، ایجاد بازارهای رقابتی سالم در درون جامعه، ترویج فرهنگ ساده‌زیستی و قناعت در قشرهای مختلف جامعه، مبارزه با مدگرایی و تجمل‌پرستی، استفاده از نیروهای خلاق و ژرف‌اندیش جامعه است.

● الگوهای مصرف

همچنین از دیگر مسائل از بین بردن فاصله‌های طبقاتی در سطح کل، تدوین طرح جامع دراز مدت اقتصادی و هماهنگی آن با برنامه‌های کوتاه مدت، استفاده از اندیشه‌های ناب اسلامی در تدوین برنامه‌های اقتصادی یا استناد به آیات و روایات، استنباط احکام فقهی در بعد اقتصادی و تفسیر صحیح آن با به کارگیری نیروهای آگاه و اندیشمند، تحقق اصل عدالت اجتماعی، کنترل و هدایت شیوه‌های مصرف در جامعه، محدودیت در واردات کالاها و اشیاء غیرضروری، اجرای اصول قانون اساسی در زمینه اقتصادی، توجه به کرامت انسانی بر اساس اصل خلیفه الهی و محور آفرینش و امانت داری الهی و ... است که می‌تواند راه کارهایی در جهت پویایی و شکوفایی اقتصادی جامعه اسلامی باشد.

اقتصاد بر سه پایه اساسی تولید، توزیع و مصرف استوار است، ولی در حقیقت هدف نهایی تولید و توزیع، ایجاد زمینه‌های مناسب برای تأمین مصرف است و هدف نهایی همه تلاش‌ها و کوشش‌های اقتصادی افراد، مصرف است. در مصرف، اشباع تمایلات و ارضای نیازهای جسمی و روانی انسان است.

● هدایت و کنترل مصرف

هدایت و کنترل مصرف از راه‌های زیر امکان‌پذیر است. ۱- ایجاد انگیزه‌های مثبت که انسان را به سوی شیوه‌های صحیح آن هدایت کند ۲- ایجاد انگیزه‌های منفی و حذف بسیاری از مصارف غیرضروری ۳ - محدودیت قوانین مصرف و جلوگیری از مصرف‌های غیرضروری مانند مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی ۴ - تدوین قوانین و الگوهای صحیح مصرف مانند استفاده از شبکه آبرسانی بهداشتی همگانی یا بهره‌برداری درست از سرمایه‌های ملی چون نفت و گاز ۵ - جلوگیری از تولید کالاهای غیرضروری و تجمل گرایانه ۶ - هماهنگی سطح مصرف افراد جامعه با سرمایه‌های ملی ۷ - حاکمیت نظام ارزشی مصرف بر اساس احکام دینی و دستورات اسلامی.

اسلام برای ایجاد انگیزه‌های مثبت و زدودن انگیزه‌های منفی، اهرم‌های هدایت و ارشاد فراوانی دارد که با وضع قوانین جامع دینی و اجرای آن می‌توان از مواردی که به صلاح جامعه نیست و مفاسد فراوانی را به همراه دارد جلوگیری نمود که می‌توان آن‌ها را بدین گونه دسته‌بندی کرد.

الف: مصارف لازم و ضروری:

مقدار مصرفی که برای ادامه زندگی انسانی و حفظ وجود از امراض و بیماری‌ها و ناراحتی‌های جسمی و روانی لازم و ضروری است و برای افراد واجب است که وظیفه دولت اسلامی، اجرای آن است.

خداوند در قرآن می‌فرماید: "یا ایها الذین آمنوا ، لاتحرموا طیبات ما اَحَلّ الله لکم و لاتعتدوا، ان الله لایحب المعتدین و کلوا مما رزقکم الله حلالاً طیباً و اتقوا الله الذی انتم به مومنون؛ ای کسانی که ایمان آوردید چیزهای خوبی که خداوند بر شما حلال فرموده است بر خود حرام نکنید و از آن چه حلال کرده است نیز تجاوز ننمایید، همانا خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد و از آن چه خداوند به شما روزی داده است، در حالی که حلال و نیکو است بخورید و تقوای الهی که به آن اعتقاد دارید، پیشه سازید۳ "

استفاده صحیح از نعمت‌های الهی، در این مورد تشویق قرار می‌گیرد. خداوند کسانی که از روی جهالت و نادانی، برخی از نعمت‌های الهی را بر خود حرام کرده، مورد سرزنش قرار می‌دهد و می‌فرماید: "قَد خسر الذین قتلوا اولادهم سفها بغیر علم و حرموا ما رزقهم الله افتراء علی الله قدضلوا و کانوا مهتدین؛ به راستی زیان کردند، کسانی که فرزندان خود را از روی نادانی و بدون علم کشتند و آن چه به آنان به آنان روزی داده شده است، از روی افترا بر خدا بر خویش حرام کردند، به راستی گمراه شدند و آن‌ها هدایت نمی‌یابند.۴ "

اسلام اجازه نمی‌دهد که آن چه را خداوند به عنوان نعمت‌های خویش را در اختیار بشر قرار داده، متروک و بدون استفاده بماند و پارسایی، بدین معنی که انسان از خوردن و پوشیدن و بهره‌مندی از مکانات مادی صرف نظر کند مورد پذیرش اسلام نیست‌.

هم چنین آن چه مربوط به افراد تحت تکفل انسان است نیز واجب است و انسان باید نیازهای متعارف زندگی همسر و فرزندان و افراد تحت تکفل خود را تأمین نماید. امام رضا(ع) می‌فرماید: "ینبغی للرجال ان یوسع علی عالیه لئلا یتمنوا موته، برای مرد سزاوار است که بر عائله‌اش توسعه بخشد تا آرزوی مرگ او را نکنند. ۵

ب: مصارف برتر

استفاده از نعمت‌های الهی با حدود شرایط و ضوابط آن، نبود اسراف و تنذیر و ادای حقوق دیگران از نظر شریعت پسندیده و لازم است خداوند در آیات قرآنی نعمت‌های خویش را بر می‌شمرد و انسان‌ها را به بهره‌مندی از آن تشویق می‌کند. ذیلا نمونه‌ای بیان می‌گردد: "کلوا من رزق ربکم و اشکروا له، بلدة طیبة و رب غفور؛ از روزی پروردگارتان بخورید و برای او شکر کنید، شهر خوب و خدای بخشنده‌ای دارید ۶ "

به کارگیری نعمت‌های الهی با عمل در نزد خداوند محبوب و پسندیده است و روحیه انباشتن و احتکار و مخفی نگه داشتن و ظاهر خویش را فقیر و بیچاره جلوه دادن به شدت از دیدگاه دینی مورد نکوهش است. در عین حال اسلام ، استفاده از همه چیزهایی که از جانب شرع حرام نیست، مجاز می‌شود و نسبت به مصرف بعضی از کالاها مانند استعمال عطر و بوی خویش توجه شده است.

در دین امر انفاق و نیازمندان و پرداخت زکات و خمس و پذیرش هدایای دوستانه نیز تأکید شده که تاریخ اسلام پر از اطعام‌ها و اکرام‌ها و پذیرایی‌هایی است که دوستان مومن نسبت به یکدیگر انجام می‌دادند که همگی ناشی از ارشادهای و راهنمایی‌های رهبران دینی بوده است.

ج: مصارف حرام

در اسلام مواردی وجود دارد که ما را از مصرف بعضی چیزها باز می‌دارد و آن را گاه حرام و گاهی مکروه و ناپسند می‌شمرد مانند مصرف چیزهایی که به صراحت حرام است مانند گوشت خوک و مصرف چیزهایی که برای انسان زیان‌آور است مانند سموم و مواد مخدر. خداوند متعال می‌فرماید: "و لاتلقوا بایدیکم الی التهکه؛ خود را با دست خویش به هلاک نرسانید۷ "

مصادیق سیاسی و اقتصادی نیز اقتضا می‌کند که برخی از کالاهایی که از کشورهای غیراسلامی وارد می‌شود، تحریم گردد. مثلا در صورتی که روابط سیاسی ـ اقتصادی این نوع کشورها موجب تسلط دشمنان اسلام بر جهان یا زمینه‌های وابستگی اقتصادی یا توهین و تحقیر و تضعیف جامعه اسلامی شود، بر مسلمانان واجب است که از استقلال و موجودیت سیاسی ـ اقتصادی خود را دفاع کنند که این دفاع گاه به صورت عدم خرید و مصرف نکردن کالاهای بیگانه یا کالاهایی که کشورهای اسلامی در اختیار دارند، صورت می‌پذیرد.

در این صورت زمامداران باید مصرف و تجارت این کالا را تحریم کنند. امام خمینی(ره) در این زمینه می‌فرماید: "اگر در روابط بازرگانی دولت‌ها یا تجار مسلمان با برخی از دولت‌ها یا تجار بیگانه، بر بازار مسلمین و زندگی اقتصادی آنان خوفی باشد، ترک این روابط واجب و تجارت حرام است و بر بزرگان مذهب است که با وجود چنین ترسی، بر حسب اقتضای شرایط، کالا وتجارت آنان را تحریم کنند و بر امت اسلامی لازم است که از آنان پیروی کنند، همچنان که بر همه مسلمین واجب است که در قطع روابط بکوشید. ۸ "

اسراف یکی دیگر از مصادیق حرام است، اسراف تجاوز از حد و اگر انسان در به کارگیری اشیاء از حدود شایسته آن خارج شود مصداق "مسرف " خواهد بود. در قرآن کریم و روایات معصومان تأکید فراوان بر پرهیز از اسراف شده است. خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: "کلوا و اشربوا و لاتسرفوا "