آسیب كوپن به اقتصاد كشور

روزی معلمی در كلاس درس سؤالی به این مضمون برای دانش آموزان مطرح كرد آیا ممكن است در جایی از دنیا, بدون تولید پولی به دست آورد

روزی معلمی در كلاس درس سؤالی به این مضمون برای دانش آموزان مطرح كرد: آیا ممكن است در جایی از دنیا، بدون تولید پولی به دست آورد؟

پاسخ روشن بود. نه نمی توان بدون كار و تولید، مزد دریافت كرد. اما سال های جنگ، اقتصاد بیمار و ضعیف كشور، شرایطی را ایجاد كرده بود كه این اتفاق در كشور رخ دهد.هر چند توزیع ثروت و خدمات در بسیاری از موارد، به صورت عادلانه انجام نمی شود اما بسیاری از مردم عادت كرده و باور دارند كه می توان بدون زحمت و تلاش پول تولید كنند.

ساده ترین مصداق بر این مدعا را می توان در داد و ستد هایی كاذب جست وجو كرد.كوپن فروشی یا خرید حواله و فیش های تلفن همراه از این گونه اند.

تصور دریافت بی زحمت، به طور آگاهانه یا ناآگاهانه در بسیاری از امور، تأثیرگذار است. كوپن فروش ها از جمله دارندگان مشاغل كاذبی بودند كه هم دولت را خوشحال می كردند و هم فروشندگان كوپن های سوخته را.

در هر حال پول نفت به صورتی باید بین مردم توزیع می شد.قرار نیست گزارش امروز به درآمد و یا وضعیت كوپن فروش ها بپردازد، بلكه قصد داریم ضربه ای كه كوپن به اقتصاد كشور وارد كرد را بررسی كنیم .

كارشناسان اقتصادی، اجرای گسترده طرح كوپنی كردن كالاهای اساسی در ایران را به ماه های آغازین جنگ نسبت می دهند.

نكته جالب توجه این است كه با گذشت ۱۷ سال از پایان جنگ تحمیلی، پرداخت یارانه به وسیله كوپن همچنان در مورد برخی از كالاها و اقلام خوراكی اجرا می شود. به نظر می رسد چالش جدی در خصوص پایان دادن به معضلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از اجرای این طرح وجود داشته باشد.با تصرف مهم ترین بندر تجاری ایران از سوی عراق طرح كوپنی كردن ارزاق عمومی به سرعت اجرا شد، زیرا به دلیل زمان بر بودن انتقال كالاهای وارداتی از مبادی وارداتی به بندر عباس، عاملی برای كاهش توان واردات محسوب می شد.

●انحصار اجتناب ناپذیر كوپن

سال های آغازین جنگ و به تبع آن وقوع اتفاقاتی كه شرایط را برای كشور روز به روز دشوارتر می كرد باعث شد، مسئولان اقتصادی چاره ای جز توزیع برگه های دریافت ارزاق عمومی (كالا برگ) نداشته باشند. این اتفاقات در شرایطی رخ می داد كه توان صادرات نفت برای كشور هنوز در حد یك میلیون بشكه در روز مانده بود.هر چند كاهش محسوس توان صادرات نفت و جنگ تحمیلی، قیمت های جهانی طلای سیاه را تا ۲۹ دلار افزایش داده بود، اما درآمدهای ارزی كشور سیر نزولی داشت. وضعیت موجود در آن سال ها، دولت را ناچار به اجرای طرح سهمیه بندی فروش دلار به صاحبان صنایع و عموم مردم كرده بود.بر این اساس اعطای یارانه پنهان به مردم، سیاست كنترلی از سوی دولت محسوب می شد. هر چند برخی از كارشناسان معتقدند كه اجرای طرح كوپنی كردن اقلام مصرفی در ابتدای جنگ، به نوعی اجبار محسوب می شد اما به نظر می رسد تداوم اجرای آن طرح، دلیلی برای تشدید مشكلات بلندمدت و عدم رفع معضلات اجتماعی- اقتصادی پیش روی دولت، پس از سال های جنگ محسوب شود.

●تشكیل بازار سیاه كوپن

كارشناسان معتقدند، توزیع كوپن ارزاق عمومی در میان شهروندان، با وجود آن كه حداقلی از معیشت آنان را تأمین كرده بود اما رشد غیرواقعی مصرف را در برخی از اقلام به وجود آورده بود.برنج یكی از اقلام مصرفی ایرانیان است. در شرایطی كه غذای اصلی دهك های پایین جامعه ایران سیب زمینی بود، توزیع عمومی برنج سبب افزایش مصرف آن در میان مردم شد و بازار این محصول روند صعودی افزایش قیمت را تجربه كرد. تجربه ای كه شیرینی و لذت دلچسبی برای دلالان و بازاریان همراه داشت.

این ناهماهنگی، الگوی اشتغال، درآمد و مصرف بسیاری از خانوارهای ایرانی را تغییر داد به طوری كه بسیاری از آنها تمایل یافتند برای تأمین كمبودهای مصرف خود به مبادله كوپن اقلام كم مصرف اقدام كنند، در آن شرایط زمینه برای خلق شغل كاذب كوپن فروشی فراهم شد. سود فروش و مبادله كوپن به حدی افزایش یافت كه به یكی از جذاب ترین مشاغل برای روستائیان تبدیل شد. در شرایطی كه تولید به شدت كاهش یافته و بسیاری از كارخانجات دچار توقف تولید شده بودند، توسعه شبكه كوپن فروش ها آرام آرام فسادی دیگر ایجاد كرد. بدین ترتیب بازار سیاه محصولات كوپنی برای تأمین نیاز خانوارهای ثروتمند و اشخاصی كه نیاز فوری و ضروری نسبت به بعضی از كالاها پیدا می كردند، ایجاد شد.برخی تحلیل گران مسائل اقتصادی، تشكیل بازار سیاه را به عنوان پیش زمینه اصلی گسترش اقتصاد زیرزمینی و شبكه های قاچاق كالا مطرح می كنند كه طی سال های اخیر تولید و صنعت كشور را زمین گیر كرده است، به طوری كه سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور بیش از ۵۰ درصد اقتصاد فعلی را زیرزمینی اعلام كرده است.

●آسیب صنایع

صنایع كشور با وجود آن كه از نظر تأمین ارز و مواد اولیه ارزان قیمت و محدودسازی واردات طی سال های جنگ از سوی دولت حمایت می شدند اما به ورطه واپسگرایی غلتیده اند.در این میان برخی از تولیدكنندگان به دلیل وجود بازار تضمین شده داخلی و نبود رقابت در بازار سعی كرده اند با كاهش تولید وكیفیت محصولات، سودهای آنی و سرشاری از فروش امتیاز برخورداری از ارز و مواد اولیه ارزان قیمت در بازار سیاه را به سرعت وارد شبكه دلالی كنند و منفعت كلان خود را در شرایط پر ریسك جنگ برای تولید و سرمایه گذاری تأمین كنند.

هنگامه علیقلی