معنای جامعه از دید قرآن

برخی از آثار گناه و فساد افراد دیگر افراد جامعه را نیز در دنیا می سوزاند و جامعه به منزله یک کشتی است که اگر گوشه ای از آن سوراخ شود کشتی با همه مسافران و سرنشینانش غرق می شود قرآن کریم تاکید دارد که اگر آبادی ها دارای تقوا باشند, برکات آسمان و زمین بر آنها فرستاده می شود

برخی از آثار گناه و فساد افراد دیگر افراد جامعه را نیز در دنیا می‌سوزاند و جامعه به منزله یک کشتی است که اگر گوشه‌ای از آن سوراخ شود کشتی با همه مسافران و سرنشینانش غرق می‌شود. قرآن کریم تاکید دارد که اگر آبادی‌ها دارای تقوا باشند، برکات آسمان و زمین بر آنها فرستاده می‌شود. اما مقصود از آبادی‌ها و اجتماع که تقوایش موجب نزول برکات و فسادش موجب نزول عذاب‌ها و گرفتاری‌ها می‌شود چیست؟ علامه طباطبایی تاکید دارد که مقصود، جامعه بزرگ انسانی است.

وی در بیان آیاتی که مربوط به پاداش و کیفر اعمال است، می‌فرماید حوادثی که در عالم اتفاق می‌افتد، تا حدودی تابع اعمال انسان‌هاست، اگر نوع انسان در مسیر اطاعت خدا حرکت کند و راهی را که مرضی اوست، بپیماید، به دنبالش خیرات از طرف خدا فرود می‌آید و درهای برکت گشوده می‌شود و انحراف این نوع از راه بندگی و فرو رفتن در گمراهی و پلید شدن نیتها و زشتی اعمال موجب پدید آمدن فساد در خشکی و دریا، تمام روی زمین و نابودی امت‌ها و زوال امنیت و بروز جنگ‌ها و سایر شروری است که به انسان و اعمال او برمی‌گردد و نیز موجب ظهور مصائب و حوادث طبیعی مثل سیل، زلزله، صاعقه و توفان و امثال اینها می‌شود.نظر دیگر این است که مقصود از اهل آبادیها، نوع انسان نیست، زیرا آیه‌ای که مورد اشاره علامه طباطبایی است دلالت دارد بر اینکه مقصود از اهل قریه، جامعه بزرگ انسانی نیست. توضیح اینکه آیه ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت أیدی الناس لنذیقهم بعض الذی عملوا لعلهم یرجعون؛ به واسطه دستاوردهای انسان، فساد در دریا و خشکی ظاهر گشته و ما نتیجه بعضی از اعمال را به آنها می‌چشانیم تا برگردند، دلالت دارد بر اینکه خدا کیفر فساد را در همین دنیا تا اندازه‌ای به انسان می‌چشاند تا از فساد دست بردارد و در مسیر مستقیم قرار گیرد.

اگر مقصود از ناس درآیه، نوع انسان باشد، معنای آیه چنین است؛کیفر اعمال نوع انسانی به نوع انسان می‌رسد،نه فقط به جامعه گنهکار. در این صورت اگر انسان‌های مغرب زمین گناه کنند و انسان‌های شرق کیفر ببینند،کیفر گناه نوع انسان به نوع رسیده است، در حالی که این کیفر هیچگاه موجب نمی‌شود که انسان‌های غرب از کجروی برگردند و این معنا با ظاهرآیه سازگار نیست. خلاصه اینکه ظاهر آیه این است که ما گنهکاران را کیفر می‌دهیم تا برگردند. بنابراین، باید در فهم معنای قریه و جامعه در آیات، به عرف مراجعه کرد و عرف مردم، کسانی را که در یک فضا زندگی می‌کنند که باران هنگام بارش معمولا بر آنها می‌بارد و تقریبا افق یکسان دارند و از یک آب و هوا بهره‌مندند، یک جامعه می‌داند. شاهد دیگر برای این نظرهمان آیاتی است که درباره عذاب اقوام پیشین بیان شده است.آیا نزول عذاب بر جامعه در صورتی است که تمامی افراد اهل فسق و فجور باشند یا اگر در میان آنها نیکان هم باشند،باز هم عذاب فرود می‌آید؟ درصورت دوم، آیا نیکوکاران نیز گرفتار عذاب الهی می‌شوند یا نجات پیدا می‌کنند؟بدون تردید قهر خدا بر بدکاران، توقف ندارد بر اینکه همه افراد جامعه طغیانگر و معصیت کار باشند.

آنچه ازآیات قرآن در مورد کیفر امتهای پیشین یادآوری شد، صریح در این است که در میان آنها عده‌ای صالح بودند و خود پیامبران هم در کنار آن مردم بودند. مفاد آن آیات این بود که تبهکاران به کیفر خویش رسیدند و متقیان نجات یافتند.بنی اسرائیل هنگام نزول عذاب سه دسته بودند؛ گروهی صالح و ناهی از منکر بودند. گروه دوم تبهکار و عصیانگر بودند و گروه سوم گرچه تبهکار و طغیانگر نبودند،لکن ناهی از منکر نیز نبودند و به اصطلاح بی‌تفاوت بودند. وقتی عذاب فرود آمد، تنها گروه اول نجات یافتند و دو گروه دیگر گرفتار شدند.ازآنجا که جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم،جهان ماده و طبیعت است و قوانین حاکم برآن، حاکم بر جمع است، نه بر فرد، آثار اعمال هم علاوه برآنکه به صاحبش بر می‌گردد بر دیگران هم اثر می‌گذارد. در عالم آخرت، انسان هم با عملش محشور می‌شود و هیچگونه رابطه‌ای بین اعمال انسان‌ها وجود ندارد. خیر و شر هر عملی در آخرت به صاحب عمل می‌رسد.

قرآن‌کریم و روایات اهل عصمت مشحون از این حقیقت است، اما دنیا عالم ماده است و انسان‌هایی در یک مکان و یک زمان زندگی می‌کنند و سرایت اعمال یک فرد به دیگران قهری است، برخی از آثار گناه و فساد افراد یک جامعه، دیگران را نیز در این دنیا می‌سوزاند.این مطلب هم شاهد قرآنی و روایی دارد و هم تجربه بشری آن را اثبات کرده است؛ وقتی تبهکاری جمعیتی موجب شد که خدا بارانش را منع کند و خشکسالی به وجود آید یا موجب شد ناامنی و وحشت در جامعه‌ای ایجاد شود و نظام اجتماعی فرو پاشیدگی پیدا کند دودش به چشم همه افراد جامعه می‌رود از این روست که قرآن کریم در سوره انفال آیه ۲۵ می‌فرماید؛ ای اهل ایمان! بر حذر باشید از فتنه و عذابی که تنها به ستمگران نمی‌رسد و بدانید که عذاب خدا شدید است. آیه شریفه به طور واضح بیان می‌کند که یک سلسله فتنه‌ها و آشوب‌ها رخ می‌دهد که تر و خشک با هم می‌سوزند. بنابراین مومنان باید تلاش خود را مبذول دارند و از طریق امر به معروف و نهی از منکراز وقوع این مصیبت جمعی جلوگیری کنند.در روایات امر به معروف و نهی از منکر آمده است که جامعه به منزله یک کشتی است که اگر گوشه‌ای از آن سوراخ شود کشتی با همه مسافران و سرنشینانش غرق می‌شود.