جاذبه هائی که رنگ می بازد

پایداری دریای خزر با توسعه اکوتوریسم

جاذبه‌های بی‌شمار گردشگری در سواحل دریای‌خزر فرصت مغتنمی است که می‌تواند ضمن ارتقاء جایگاه کشورمان در این صنعت با برنامه‌ریزی اصولی وعلمی منطبق با اهداف مستتر در اکوتوریسم موجبات کمک به بقاء جانداران در حال انقراض، پیشگیری از تجاوز به محیط زیست، ارتقاء فرهنگ زیست محیطی، حفظ سلامت و بهبود شرایط اقتصادی را فراهم ساخته و از تخریب و تهدید بیشتر این اکوسیستم منحصر به فرد پیشگیری نماید. استناد به این واقعیت که براساس برآورد W.T.O رشد صنعت اکوتوریسم در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ بین ۱۰ تا ۳۰ درصد خواهد بود و شمار طبیعت گردان از ۷ درصد و به بیش از ۲۰ درصد می‌رسد برآورد ۱۹۹۷ Lindber و ۱۹۹۳ Reinsold منتشر شده در سایت W.T.O پشتوانه‌ای است که این راهبرد را تضمین می‌کند.

دریای‌خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه دنیا در حد فاصل ۵ کشور جمهوری اسلامی ایران، ترکمنستان، جمهوری فدراتیو روسیه، قزاقستان و جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. اکوسیستم منحصر به فرد ضمن اینکه زیستگاه گروه بزرگی از جانداران محسوب می‌شود به جهت حضور ماهیان خاویاری این فسیل‌های زنده جانوری و همچنین وجود منابع غیر زنده‌ای همچون نفت، ارزش جهانی ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. این اکوسیستم به‌عنوان منطقه مهم شکل‌گیری تمدن کشورهای حاشیه خزر ارزش منطقه‌ای ویژه‌ای برای مردمان و به‌ویژه دانشمندان منطقه دارد.

عدم اعمال مدیریت یکپارچه و بی‌توجهی به محیط زیست حساس دریای‌خزر به‌ویژه در یک دهه اخیر آن را در مسیر نابودی قرار داده است. اکوتوریسم به‌عنوان یک صنعت نوپا امیدهائی را نوید می‌دهد که اگر اصولی و اساسی و در قالب یک برنامه جامع منطبق با اخلاق زیست محیطی سامان یابد می‌توان این سیر قهقرائی را متوقف و در گام بعدی فرصت احیاء و بازسازی آنرا فراهم سازد. توجه به تحصیلات اکوتوریست‌ها که براساس مطالعات TES بالغ بر ۸۰ درصد آنها دارای تحصیلات عالیه می‌باشند امکان بهره‌مندی از این خیل عظیم فرهیخته را تسهیل می‌نماید.

● مفهوم اکوتوریسم

علی‌رغم رشد سریع و پیشرفت صنعت جهانگردی هنوز از اکوتوریسم تعاریف متفاوتی ارایه می‌گردد. عده‌ای آن را توریسم غیر مؤثر، گروهی آن را توریسم سبز و عده‌ای آن را طبیعت گردی می‌خوانند.

تأمل دراین واژه و اساس شکل‌گیری آن و اهداف پیش‌بینی شده در آن بیان واقعیتی جامع‌تر است و آن اینکه اکوتوریسم یک ابزار جهت توسعه پایدار است.

اکوتوریسم حقیقی یک فعالیت پر زحمت ولی با ارزش و ماندگار است، اگر به‌درستی تحقق یابد جامعه و محیط زیست از آن بهره‌مند خواهد گردید. اکوتوریسم بر حفظ محیط زیست و توسعه پایدار فرهنگ و اقتصاد منطقه‌ای استوار است که علاوه بر حفظ محیط زیست با همه اجزاء زنده و غیر زنده کوچک و بزرگ آن، پایداری فرهنگ و سلامت جوامع محلی را مد نظر دارد.

یک بازدید و گردش در طبیعت نمی‌تواند اکوتوریسم تعریف گردد، بلکه هرگاه این بازدید اثرات سودمندی برای حفظ محیط زیست، شناخت منطقه با ارزش‌های آن، آشنائی با پوشش گیاهی و جانوری و پیشگیری از آسیب به طبیعت باشد، اکوتوریسم اطلاق می‌گردد.

کمک به بقاء جانداران در حال انقراض، پیشگیری از تجاوز به محیط زیست، ارتقاء فرهنگ زیست محیطی منطقه، ارتباط با مردم بومی بخشی از اهداف مستقر در اکوتوریسم است.

نتیجه اینکه تحقق عوامل پنج‌گانه حضور در طبیعت، حمایت و حفاظت از تنوع زیستی، درک و فهم عمیق از طبیعت و محیط زیست، سودمندی برای جوامع میزبان و ارتقاء فرهنگ و اخلاق زیست محیطی به‌عنوان مشخصات یک سفر اکوتوریسمی است.

● بررسی عوامل نابودی و تخریب خزر

اگرچه شناخت کلیه عوامل مؤثر و ارزیابی نقش هر یک از آنها یک مطالعه گسترده با مشارکت ۵ کشور ساحلی بدون تعصب و صرفاً براساس تجزیه و تحلیل و داده‌های به‌دست آمده را طلب می‌کند اما بدون تردید با نگاهی به گزارش‌ها، مقالات، همایش‌ها و حتی با سفر به مناطق ساحلی خزر در هر یک از ۵ کشور ساحلی می‌توان نشانه‌هائی از عوامل مخرب را شناسائی کرد.

● آلودگی نفتی

به اعتقاد بسیاری از دانشمندان تعداد آلاینده‌های مصنوع دست بشر به عدد صنایع و کلیه نشانه‌های تمدن ماشینی می‌باشد اما آلودگی نفتی در خزر یک واقعیت ملموس است. در طی ۱۰ سال گذشته حدود ۱۰۰ میلیون تن نفت از بستر دریای‌خزر استخراج گردیده است که حدود یک میلیون تن از آن با آب دریا مخلوط شده است. تنها از رودخانه کورا در آذربایجان سالیانه ۷۵ هزار تن مواد معلق نفتی و آفت‌کش وارد دریای‌خزر می‌شود و گزارش‌هائی وجود دارد که تا شعاع ۷۰ کیلومتری درون دریا در باکو اثری از فیتوپلانکتون‌ها مشاهده نمی‌شود. محققان در شهر اکتائو و قزاقستان اعلام کرده‌اند که در بعضی از مناطق دریای خزر تا ۱۱ برابر بیشتر از حد قابل تحمل، موجودات زنده به مواد نفتی آلوده هستند.

● آلودگی کشاورزی و صنعتی

رشد جمعیت شهرهای ساحلی دریای‌خزر، گسترش و توسعه صنایع و راه‌اندازی شهرک‌های صنعتی متعدد در مناطق نزدیک به ساحل، استفاده بی‌رویه از سموم و آفت‌کش‌ها، مؤلفه مخرب دیگری را بر خزر تأثیرگذار کرده است که عملاً مناطق ساحلی، مصب‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌های ورودی به خزر را به شدت آلوده و آنها را‌ به‌عنوان یک زیستگاه و ذخیرگاه از ارزش تهی نموده است، ورود این حجم فاضلاب که به‌طور روزانه در افزایش است نشانه‌های مشخصی را در آلودگی خزر و سیر قهقرائی آن ایجاد کرده است که به آسانی با تفرج در مناطق ساحلی حتی در برخی از مناطق تغییر در رنگ آب‌ها را می‌توان تشخیص داد. وجود ۱۳۰ رودخانه منتهی به خزر با حجم سالیانه ۳۰۰ Cubkm یک عامل بسیار نگران کننده در نابودی خزر محسوب می‌شود فقط رودخانه ولگا ۹۵ درصد آلاینده‌های شیمیائی شامل ۱۴۵ هزار تن نفت، ۱۳۵۳ تن فنل و ۱۶۲۰ تن فلزات سمی را وارد دریا می‌کند.

● صید غیر مجاز

عدم اعمال مقررات و عدم کارائی سیستم‌های کنترل و نظارتی در کنار شرایط بد اقتصادی و تراکم زندگی ساحل‌نشینی و خلاصه، نبود فرهنگ و اخلاق زیست محیطی در یک استراتژی ناصواب موجبات هجوم به منابع زنده خزر را فراهم ساخته است. از نتایج عمومی این هجوم نابودی ذخایر زنده کلیه آبزیان مخصوصاً ماهیان خاویاری است که به‌دلیل ارزش اقتصادی در صید غیر مجاز جایگاه ویژه‌ای دارند. تقریباً ۸۵ درصد ماهیان خاویاری و ۹۵ درصد خاویار دنیا از این دریا تأمین می‌شده است. بررسی آمارهای صید ماهیان خاویاری نشان می‌دهد که صید این گروه از ماهیان از ۳۰ هزار تن در سال ۱۹۸۵ میلادی رسیده است. به همین ترتیب روند نزولی ادامه یافته و آمار صید طی سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۳ در کشورمان این شتاب سقوط را نشان می‌دهد.

● جاذبه‌های گردشگری در دریای‌خزر

سواحل این اکوسیستم منحصر به فرد در پنج کشور احاطه کننده آن، جاذبه‌های گردشگری بی‌‌شماری دارد که می‌تواند کانون توجه گردشگران دنیا را به خود جلب و تمام ایام سال شاهد حضور آنها باشد. تالاب‌ها، رودخانه‌های زلال، ساحل ماسه‌ای، جنگل‌های حاشیه‌ ساحل، بازارچه‌های محلی حیات جانوری و گیاهی متوع، صنایع دستی، آثار تاریخی، دریاچه امن و بی‌خطر برای شنا از یک طرف، کوچ پرندگان و مهاجرت ماهیان از سوی دیگر بخش کوچکی از جاذبه‌های گردشگری است که با بیان و نوشتار هیچ‌گاه زیبائی و جاذبه آن را نمی‌توان توصیف کرد و صرفاً با حضور در این عرصه خدادادی آن هم در فصول متفاوت می‌توان آنرا درک کرد، با آن زندگی کرد و آن را حفظ نمود.

هرگاه فقط مهاجرت تولید مثلی ماهیان را در فصل بهار در کنار رودهای منتهی به دریا به نظاره نشینیم، می‌توان طبیعت را از دریچه کوچک اما زیبا نگریست و تلاش موجودات برای حفظ بقا را مشاهده کرد و آنگاه بی‌اختیار به این باور خواهیم رسید که در پیشگیری از انقراض آنها و این ذخایر ژنتیکی تلاش کنیم و این باور هنگامی بیشتر قوت می‌گیرد که گله‌های بچه ماهیان را در فصلی دیگر در حال کوچ به ماوای اصلی یعنی دریا نظاره‌گر باشیم. به‌همین روی می‌توان صدها فعالیت حیاتی را میان موجودات این منطقه به نظاره نشست و آنها را از بعد علمی، زیباشناختی، انس با جانداران، توجه به محیط زیست و... ارزیابی نمود.

● مکانیسم تأثیرگذاری اکوتوریسم در حفظ خزر

اگرچه بدون تردید اکوتوریسم نیز همانند هر فعالیت دیگری می‌تواند اثرات مثبت و منفی را بر محیط زیست ایجاد کند اما قابل پیش‌بینی است که براساس یک طرح جامع و با رعایت اصول علمی و نظات صحیح به اجراء درآید می‌تواند نقش ارزشمندی را در پیشگیری از نابودی و تخریب ایجاد نماید.

پیش شرط رشد این صنعت و ورود گردشگری مباحث زیبائی شناختی است لذا هرگاه مقرر گردد این صنعت رواج یابد سازمان‌های دولتی و غیردولتی باید از پراکندن زباله و تخلیه فاضلاب به دریا جلوگیری نمایند و این زیرساخت اولیه خود سرآغاز احیاء و بازسازی دریا خواهد بود.

طراحی اقامتگاه‌ها براساس ارزیابی زیست محیطی منطقه و پیش‌بینی شرایط بهداشتی گام دیگری در جهت جلوگیری از ساخت و سازهای غیر اصولی و غیر بهداشتی و مانعی برای پیش‌روی در حریم دریا و یا ساخت و ساز در مناطق حساس ساحلی بوده لذا از شدت تخریب خواهد کاست.

ارتباط گردشگران با بومیان و انتقال فرهنگ زیست محیطی مکانیسم دیگری است که موجبات کاهش اثرات مخرب افراد بومی را به همراه خواهد داشت.

اثرات مفید و مثبت اقتصادی ناشی از حضور گردشگران مؤلفه‌ای بسیار مهم در حمایت از محیط زیست خواهد بود. بررسی سازمان جهانی گردشگری نشان دهنده ارزش افزوده‌ای معادل ۱۰۰ درصد در این صنعت بوده که برابر آمار در سال ۲۰۰۰ درآمدی معادل ۴۷۶ میلیارد دلار عاید کشورهای مختلف کرده است و تقریباً از هر ۱۶ شغل یک مورد به‌طور مستقیم و یا غیر مستقیم به‌گردشگری وابسته است که زمینه اشتغال ۲۰۰ میلیون را در سراسر جهان فراهم کرده است.

پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۰ میلادی درآمد ناشی از صنعت جهانگردی به ۱۶۰۰ میلیارد دلار بالغ گردد و ۵۰ درصد معضل اشتغال کشورهای در حال توسعه را رفع کند اگرچه از لحاظ جاذبه‌های گردشگری ایران یکی از ۱۰ کشور اول جهان محسوب می‌شود ولی از نظر درآمد مقام نودم با درآمدی حدود پنج صدم درصد دارد.

بنابراین ایجاد شغل و درآمد جهت ساحل‌نشینان عامل بازدارنده‌ای خواهد بود که ضرورت صید قاچاق و نابودی ذخایر را کاهش داده و آنجائی که حفظ درآمد مرهون حضور گردشگر و این حضور مستلزم حفظ محیط زیست و جاذبه‌های آن خواهد بود در نتیجه افراد از هر گونه تخریب و نابودی جلوگیری خواهند کرد.

● نتیجه‌گیری

گسترش زندگی ماشینی، بهبود وضعیت اقتصادی، فشارهای زندگی شهری زمینه‌های رشد صنعت گردشگری محسوب می‌گردند که آن را از بررسی آمار چند دهه اخیر می‌توان تشخیص داد، بنابراین تدوین و طراحی برنامه جامع گردشگری در مناطق ساحلی خزر با توجه به جاذبه‌های بی‌شمار حضور گردشگران را به این منطقه موجب خواهد گردید که این حضور با تأثیرات اقتصادی و فرهنگی مانع از تخریب محیط زیست و نابودی ذخایر و جاذبه‌های طبیعی خواهد بود.

به اعتبار دیگر با توسعه صنعت گردشگری یک نیروی عظیم غیر رسمی متشکل از گردشگران و افراد بومی تشکیل خواهد گردید که بنابر اعتقاد، فرهنگ و اخلاق زیست محیطی، علاقه به طبیعت و یا امرار معاش و حفظ درآمد، مانع و رادع هر رفتار و عملکرد ضد زیست محیطی شده لذا این نظارت مسئولانه از هر نیروی وظیفه‌مند رسمی قوی‌تر و مسئولانه‌تر با تخریب و عوامل مخرب مقابله کرده و در جهت احیا و بازسازی تلاش خواهد کرد.

● پیشنهاد

از آنجائی که اکوسیستم‌های ساحلی به عنوان مناطق حساس زیست محیطی محسوب می‌گردند لذا لازم است با رعایت نکاتی اکوتوریسم مسئولانه و پایداری را رواج داد که اثرات مخرب آن به حداقل رسیده و موجبات بازسازی و احیاء را فراهم نماید لذا:

۱) با ارزیابی دقیق، طرح جامع گردشگری ساحلی در حاشیه خزر جهت ۵ کشور طراحی گردد.

۲) جاذبه‌های گردشگری شناسائی و اطلاع‌رسانی مناسب انجام پذیرد به‌ویژه اینکه با بهره‌گیری از تکنولوژی نوین در عرصه اینترنت این بازاریابی و تبلیغ تسریع و تسهیل گردد.

۳) زیر ساخت‌های لازم جهت تأمین امکانات و فراهم ساختن شرایط مطلوب تهیه گردد.

۴) سازمان‌های غیر دولتی فعال با اعتقاد به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار و ارایه خدمات گردشگری گسترش یابد.

۵) سیستم نظارتی دقیق جهت کنترل در روند پیشرفت صنعت و حفظ محیط زیست اعمال شود.

۶) سازمان‌های علمی و پژوهشی منطقه‌ای و بین‌المللی نسبت به مطالعات مستمر از روند توسعه این صنعت و روند احیاء محیط زیست در منطقه فعالیت نمایند.

۷) اخلاق و فرهنگ گردشگری در منطقه نهادینه گردد و دیدگاه‌ها نسبت به گردشگر تغییر یابد تا بازار پایداری برای گردشگری شکل گیرد و هر گردشگر در مراجعت به موطن خود مبلغ و تشویق‌گر سفر به این منطقه شود.

سیدمحمد تکریمی (کارشناس ارشد آلودگی دریا، عضو هیئت علمی مرکز آموزش عالی علوم شیلاتی میرزا کوچک خان گیلان)

پی‌نوشت:

۱- The Ecotourism society