فلسفه دین هم روش, هم هدف

دینداران به انگیزه «رفع شبهه» «و پاسداری از دین» و ملحدان و فیلسوفان به انگیزه اندیشه آزاد فلسفی در باب آموزه های دینی, كه گاه به ردّ دین می انجامیده, خود را در كانون این تب و تاب ها قرار داده اند

چند و چون كردن در باب تعالیم دینی همیشه وجود داشته است.

دینداران به انگیزه «رفع شبهه» «و پاسداری از دین» و ملحدان و فیلسوفان به انگیزه اندیشه آزاد فلسفی در باب آموزه های دینی، كه گاه به ردّ دین می انجامیده، خود را در كانون این تب و تاب ها قرار داده اند.همین توصیف كوتاه معلوم می كند كه «فلسفه دین» چیزی جز «كلام» است.اگر چه كلام نیز می تواند از مؤلفه های عقلی و فلسفی برخوردار باشد، اما تمام تلاش متكلمان، اثبات و صیانت از دین بوده است.

در مقابل، فیلسوفان دین، خود را به چنین رسالتی متعهد نمی دیده اند؛ بنابراین، كلام و فلسفه دین، اگر چه گاه در روش یكسان اند، اما غایت آن دو با یكدیگر فاصله بسیار دارد.

در واقع، آن چه فیلسوفان دین مطرح كرده اند، خود بهانه ای است تا الهی دانان پای به میدان مباحث تازه بگذارند و استدلال های نو بیاورند.

چنین شرحی از فلسفه دین البته به اقتضای ذات نگرش فلسفی است كه لزوما نگرش مطلق، كلی و فرا نگر است.اما تلاش فلسفی در باب دین می تواند از هر كسی سر بزند، از جمله از انسان مؤمن؛ پس چنین نیست كه فیلسوف دین همیشه فارغ از باورهای قاطع دینی باشد.دین فلسفی نیز در هر حال گونه ای از دین است، هم چنان كه رویكردهای دیگر به دین نیز به هر حال نوعی از دین است.

در این جا تمایز میان فیلسوف دینِ مؤمن با متكلم در نقطه عزیمت آنها به سوی هدف است: متكلّم، نقل و نصوص پذیرفته شده در متن دین را ملاك سنجش قرار می دهد، ولی فیلسوف دینِ مؤمن از بیرون و با نگاهی معرفت شناسانه به دین می نگرد. اما نتیجه تلاش عقلی در باب دین هر چه باشد، در هر حال به سود دین است: ایمان، آن گاه كه از خانه مأنوس خود پا بیرون بگذارد و خود را با مخالفان فرهیخته رو به رو ببیند، این امكان را می یابد كه توان خود را برای نمایاندن خود به عرصه های «دیگر» بیازماید، خود را از چشم «دیگران» نیز ببیند و خود را از حدّ و اندازه یك احساس و عاطفه لطیف به یك باور صادق موجّه تعالی دهد.

فیلسوف دین متأله، مرزهای پذیرفته پیشین را در نمی شكند و به آنها پشت نمی كند، اما در آنها نیز محصور نمی ماند و به ماندن در كلیشه ها تن نمی دهد.

«عقلانیّت» برای او، راه گریز از «عوام زدگی» است، نه در افتادن به سنگلاخ تشبیه و قیاس و پذیرش سلطه بی چون و چرای عقل جزئی نگر.

در چنین جهانی، مقصد اگر چه نامعلوم است و نمی دانیم تلاش عقلی اهل ایمان، سرانجام از كدام منزل سر در می آورد، ولی مبدأ معلوم است: دین.این جا اگر چه گوهر شریف دین به قبض و بسطی تئوریك دچار می شود- كه البته لازمه سیر عقلانی است- اما سرانجام در منزل امن «ایمان» قرار می یابد.

این ایمان ممكن است حتی از سیر در سرزمین عقل نیز طرفی نبسته باشد، اما دست كم خود را با عقل آزموده است، و این كه با آن كنار بیاید یا از آن كناره بگیرد، چیزی است كه به شیوه سیر عقلانی مربوط است، نه به درونمایه عقل یا دین.

وقتی از فلسفه دین سخن می گوییم، از تأثیرات آن بر مجموعه معارف دینی غافل نیستیم.

كلام و الهیات، منبع مشروعیت بخش فقه به شمار می روند.

چرایی وجود احكام عملی، پیروی از امام معصوم و تقلید، لزوم برخورداری از راه وروش زندگی دینی، به كارگیری ملاك های حسن و قبح، تعریف انسان مؤمن و...، كه در فقه تبیین می شوند، جزء مسایل كلام و الهیات است.

تغییرات و پیشرفت های كلام و فلسفه دین لزوما به تغییراتی در حوزه های پیرامونی منجر خواهد شد؛ برای مثال می توان به مسأله حقوق بشر توجه كرد.

با تعریف های متفاوت از انسان در فلسفه دین و الهیات، احكام این انسان و حقوق او نیز پیشرفت ها و تغییراتی خواهدكرد.

ادیان الهی اشتراكات بسیاری دارند؛ ازجمله اعتقاد به خداوند و توحید، اعتقاد به پیامبر، به كتاب مقدس و وحی، معاد، زندگی اخلاقی و معجزه.

فیلسوفان دین می توانند، باتوجه به اشتراكات میان ادیان، زمینه ساز فلسفه دینی جهانی شوند.تلاش كسانی مانند«پل تیلیخ» در این راه مثال زدنی است.چنین فلسفه دینی می تواند تلاش همه فیلسوفان را برای فربه ساختن دین رقم زند.

این تلاش اگرچه به پلورالیسم می انجامد، اما محدوده آن پلورالیسم در اشتراكات میان ادیان است.توجه به فلسفه دین، با چنین نگرشی، از راه همدلی میان دین ورزان جهان می تواند به زندگی مسالمت آمیز مؤمنان جهان بینجامد.

البته فلسفه دین می تواند خدمتگزار ادیان خاص نیز باشد؛ چنان كه حتی مذاهب خاص هر دین نیز از آن سود می برند.

اكنون در الهیات جدید از الهیات كاتولیك، الهیات پروتستان و الهیات شیعه و سنی نام می برند.

در این میان تلاش برای بومی سازی الهیات اهمیت می یابد.تلاش برای این كه بتوان مسایل كنونی هر جامعه را، باتوجه به نگرش های جدید، به صورت نظامی سامان مند، قالب ریخت.در غیر این صورت مسایلی كه برای جامعه فكری و دینی ما مسأله نیست، اهمیت می یابد، و آن چه اهمیت دارد به عنوان مسأله ما مطرح نمی شود.نگرش ترجمه ای می تواند دراین كارزار رهزن اندیشه های بسیاری شود.اگر هر آن چه كه در دنیای دیگر پدید آید، ترجمه شود و بخواهد بر جامعه خودی تطبیق شود، باید به مسایل موهومی بپردازد كه واقعیتی در این جامعه نمی یابد.

سیدباقرمیرعبداللهی