تلاش برای اسلامی کردن علوم انسانی

اعضای شورای انقلاب به فکر تاسیس دانشگاه امام صادق و مفید افتادند

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بسیاری از کسانی که تا پیش از آن، امکان اعمال نظریات اسلامی خود را در دانشگاه‌های کشور نیافته بودند، به فکر افتادند تا علوم «اسلامی» را در دانشگاه‌ها، جایگزین علومی کنند که کاملا «غربی» می‌پنداشتند. دانشگاه در نظر بسیاری از افراد مذهبی، یک پدیده وارداتی غربی بود و کسانی که برای براندازی تفکرات غربی و اندیشه‌های دین‌ستیزانه رژیم شاهنشاهی، تلاش کرده و با پیروزی انقلاب به نتیجه رسیده بودند، نمی‌توانستند خیلی راحت وجود دانشگاه‌ در ایران را ندیده بگیرند. تعداد زیادی از انقلابیان، دانشگاه‌های پیش از انقلاب و رفتار و ظاهر فارغ‌التحصیلان آن دوره را دیده بودند و تصور می‌کردند دانشگاه برای این در ایران به وجود آمده است که ریشه‌های اسلام را بخشکاند. به زعم آنها، دانشگاه‌های پیش از انقلاب همان کارکرد و نفوذی را داشتند که تلویزیون پیش از انقلاب داشت؛ همانطور که باید تلویزیون اصلاح می‌شد، دانشگاه‌ها نیز باید به اسلام نزدیک می‌شدند. البته متولیان امور کشور در چند سال ابتدایی پس از انقلاب، نمی‌توانستند خیلی هم بر دانشگاه‌ها سخت بگیرند چون یکی از مهم‌ترین نهادهایی که باعث شدند انقلاب به ثمر برسد، همین دانشگاه‌ها بودند؛ از آخرین ضربه‌ها به ریشه نظام شاهنشاهی که باعث تسریع انقلاب در روزهای پیش از ۲۲ بهمن سال ۵۷ شد، تجمع روحانیان و استادان انقلابی دانشگاه در مسجد دانشگاه تهران در اعتراض به بستن فرودگاه در دولت بختیار بود. پیش از آن نیز، بارها و بارها دانشگاهیان دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌های کشور، برای به ثمر رسیدن انقلاب تلاش کرده بودند و حالا نمی‌شد دانشگاه‌ها را از بین برد یا تعطیل کرد.

از سوی دیگر، سال‌ها نیز از تاسیس دانشگاه در ایران گذشته بود و مردم دیده بودند که بسیاری از مشکلات آنها، از درمان بیماران گرفته تا لوله‌کشی آب و توزیع برق و احداث ساختمان، تنها با تدبیر فارغ‌التحصیلان همین دانشگاه‌ها حل شده است؛ با اینکه حوزه‌های علمیه که رقیب دانشگاه در ایران محسوب می‌شد، قدمت بسیار بیشتری درکشور داشت اما دانشگاه‌ها در همین چند دهه شروع فعالیت، توانسته بودند وجهه بسیار خوبی برای خود بسازند و تعطیلی دانشگاه‌ها و سپردن حل مشکلات جامعه به حوزه‌ها، به نوعی عقبگرد جامعه ایران محسوب می‌شد. انقلابیان چاره‌ای نداشتند جز اینکه با وجود دانشگاه کنار بیایند اما نمی‌توانستند اهداف و آرمان‌های انقلابی خود را نیز ندیده بگیرند. همان تجربه مدارس اسلامی که پیش از انقلاب راه حل جلوگیری از تحصیل دانش‌آموزان خانواده‌های مذهبی در مدارس دولتی نظام شاهنشاهی بود، بار دیگر به عنوان راه حل ورود مسائل اسلامی در دانشگاه‌ها هم به کار آمد؛ تعدادی از شخصیت‌های انقلابی تصمیم گرفتند دانشگاه‌هایی با روش و منش و تفکر اسلامی بنا نهند اما پس از این، همه، تلاش خود را برای اسلامی کردن کامل دانشگاه‌ها به کار بردند و به نتیجه کامل نرسیدند. حتی با گذشت ۳۰ سال از انقلاب اسلامی، هنوز بسیاری از دولتمردان و شخصیت‌های متنفذ نظام، می‌گویند که دانشگاه‌های ما باید اسلامی بشوند. معنی تلویحی این حرف، این است که دانشگاه‌های ما هنوز اسلامی نشده‌اند.

● ظاهر اسلامی با روش تحقیق غیر اسلامی

پس از انقلاب اسلامی مدیران فرهنگی کشور مدتی با دانشگاه‌ها مدارا کردند و البته جو بسیار سیاسی دانشگاه‌ها مانع از این شده بود تا تفکر اسلامی خاصی که بعدها به انقلاب فرهنگی منجر شد، در دانشگاه‌ها حاکم شود. پس از مدتی که انقلاب تثبیت شد و رقبای غیراسلامی از مراکز تصمیم‌گیری کشور دور شدند، دانشگاه‌ها با زنجیره‌ای از اتفاقات سیاسی روز، تعطیل شدند؛ انقلاب فرهنگی سه سال دانشگاه‌ها را تعطیل کرد تا دانشگاه‌ها «واقعا» اسلامی شوند. در این سه سال، تعدادی از استادان و دانشجویان از دانشگاه‌ها اخراج شدند و سیاستگذاران انقلاب فرهنگی، تلاش کردند تا رشته‌های دانشگاهی را اسلامی سازند. در این میان افرادی بودند که حتی در پی اسلامی کردن رشته‌هایی چون ریاضی و فیزیک هم بودند اما عملا به نتیجه‌ای نرسیدند. نهایتا، مسوولان تصمیم گرفتند در اسلامی کردن دانشگاه‌ها بر رشته‌های علوم انسانی متمرکز شوند؛ فرهنگ اسلامی و دوران درخشان قرن‌های دور تاریخ اسلام، دانشمندان زیادی را به یاد می‌آورد که به نظر برخی می‌شد با اتکا به آنها، رشته‌هایی چون جامعه‌شناسی، فلسفه، علوم سیاسی و حتی روان‌شناسی را اسلامی کرد. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (انتشارات سمت) برای تدوین منابع درسی اسلامی رشته‌های علوم انسانی به وجود آمد و تلاش بسیاری صورت گرفت تا دانشگاه‌های کشور، دست‌کم در زمینه علوم انسانی به اسلامی شدن نزدیک شوند اما تقریبا هیچ‌گاه، مشخص نشد که مفهوم واقعی علوم انسانی اسلامی چیست. علوم انسانی‌ای که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شد، مبتنی بر روش‌شناسی غربی بود و این روش تحقیق هیچ‌گاه تغییر نکرد. می‌توان گفت که تنها ظاهر دانشگاه‌ها با رعایت حجاب و مبانی اسلامی، مذهبی شدند و عناوین تحقیقات دانشگاهی نیز رنگ و بوی مذهبی بیشتری به خود گرفتند اما اصول تحقیق و روش تدریس، همان بود که بود. حتی حالا، این روش تحقیق به حوزه‌های علمیه نیز نفوذ کرده است.

در چنین شرایطی که دانشگاه‌های کشور، با هر شیوه‌ای نتوانستند رنگ و بوی غربی خود را کاملا کنار بگذارند، عده‌ای از انقلابیان تصور کردند با تاسیس دانشگاه‌های جدید که پسوند اسلامی را با خود دارند، خواهند توانست دانشگاهی اسلامی بنیان‌گذارند. بدین ترتیب دانشگاه امام صادق در سال ۱۳۶۱ تاسیس شد و سال‌ها بعد در ۱۳۶۸، دانشگاه مفید قم به وجود آمد. دانشگاه‌های امام صادق و مفید، دو نمونه از تلاش‌های دو روحانی انقلابی متنفذ در جمهوری اسلامی، مهدوی کنی و موسوی اردبیلی است که با هدف اسلامی بودن متولد شدند اما اکنون پس از سال‌ها می‌توان گفت که باز روش تحقیق غربی، در این دانشگاه‌ها نیز حاکم است. با اینکه فضای این دو دانشگاه بسیار مذهبی است و دروسی که در این دو دانشگاه تدریس می‌شوند، قرابت زیادی با مباحث اسلامی دارند اما هیچ کدام، نتوانستند از روش‌های تحقیق آکادمیک دوری کنند. بدین ترتیب، دانش‌آموزان دوران پیش از انقلاب که از خانواده‌های مذهبی برخاسته بودند و به کودکستان اسلامی «امامیه» رفته بودند و در مدارس اسلامی‌ای چون «علوی» و «رفاه» و «نیکان» و «کمال» تحصیل کرده بودند، می‌توانستند به دانشگاه‌های اسلامی امام صادق و مفید هم بروند اما بیش از آنکه علوم انسانی «اسلامی» را بیاموزند با سلسله واحدهایی روبه‌رو شدند که مربوط به مسائل مذهبی هم بودند اما در عمل، از همان روش‌ و ادبیات تحقیقی استفاده می‌کردند که در دانشگاه‌های دیگر کشور وجود داشتند. فضای مذهبی و سیاسی این دانشگاه‌ها، بیش از آنکه بر محتوای علوم دانشجویان تاثیر بگذارد، بر شخصیت دانشجویان تاثیر گذاشت؛ همه دانشگاه‌رفته‌های ایران، تفاوت‌های یک دانشجوی «امام صادقی» را با یک دانشجوی «دانشگاه تهرانی» متوجه می‌شوند.

● دانشگاه امام صادق و مهدوی‌کنی

آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی، عضو شورای انقلاب و از روحانیان انقلابی در سال ۱۳۶۱ دانشگاه امام صادق را تاسیس کرد. او پس از تاسیس دانشگاه اسلامی خود، سمت‌های بالایی در نظام جمهوری اسلامی داشته و هنوز هم دارای نفوذ بسیاری در میان اصولگرایان است اما در تمام این سال‌ها، خود رئیس دانشگاه امام صادق بوده است.

مهدوی کنی در ۱۳۱۰ در حومه تهران متولد شد و در آغاز جوانی به قم رفت تا دروس حوزوی را از علمای حوزه فرا بگیرد. با درگذشت آیت‌الله بروجردی، او نیز به صف روحانیان مخالف نظام در قم پیوست و به زودی در جمع انقلابیان مورد وثوق امام خمینی قرار گرفت. در این ایام، چندی را نیز در زندان گذراند. با پیروزی انقلاب اسلامی، سمت‌های مختلفی را در دولت عهده‌دار شد. او به عضویت شورای انقلاب درآمد و سرپرست کمیته‌های انقلاب اسلامی شد. عضویت در شورای نگهبان و وزارت کشور، از دیگر سمت‌هایی بود که مهدوی کنی در دوران ریاست‌جمهوری محمدعلی رجایی بر عهده داشت. پس از ترور رجایی، به عنوان نخست‌وزیر موقت معرفی شد و بعد از آن نیز در شورای انقلاب فرهنگی، شورای بازنگری قانون اساسی و نیز مجمع تشخیص مصلحت نظام عضویت داشته است. مهدوی کنی در حال حاضر علاوه بر ریاست دانشگاه امام صادق، دبیر جامعه روحانیت مبارز تهران است و تولیت مدرسه علمی مروی تهران را نیز بر عهده دارد. او یکی از سیاستمداران دارای نفوذ اصولگرایان سنتی است که همیشه اعلام مواضعش در رسانه‌های داخل کشور انعکاس وسیعی دارد.

مهدوی کنی، اولین موسس دانشگاه اسلامی در ایران است. دانشگاه امام صادق برای اسلامی شدن رشته‌های علوم انسانی تاسیس شد و همواره در طول این سال‌ها، ضوابط ویژه‌ای را برای پذیرش دانشجویان داشته است. مهدوی کنی این دانشگاه را در محلی در شهرک غرب تهران که پیش از انقلاب در آنجا رشته مدیریت دانشگاه هاروارد تدریس می‌شد، بنا کرد. دانشجویان دانشگاه امام صادق‌، علاوه بر دروسی که در زمینه درسی خود می‌خوانند، واحدهای ویژه‌ای را که عموما مربوط به فقه اسلامی است، می‌گذرانند. خواندن قسمت‌هایی از فقه و دروسی مانند صرف و نحو زبان عربی برای دانشجویان این دانشگاه الزامی است؛ دانشجویان این دانشگاه، علاوه بر زبان‌های خارجه انگلیسی یا فرانسه، باید عربی را نیز بدانند. دانشجویان دانشگاه امام صادق، برای پذیرش در این دانشگاه علاوه بر کنکور سراسری، باید از آزمون‌های ورودی دانشگاه و گزینش‌های مذهبی و عقیدتی نیز سربلند بیرون بیایند. در پذیرش این دانشجویان در کنکور سراسری نیز ضرایب ویژه‌ای اعمال می‌شود؛ برای داوطلبان دانشگاه امام صادق، درس عربی و درس معارف اسلامی با ضریب ۴ محاسبه می‌شود. فضای دانشگاه امام صادق بسیار مذهبی است و این رنگ، در تمام شئون دانشگاه رعایت می‌شود. حتی در اتوشویی دانشگاه نیز، قیمت شستن عبا با قبا، در کنار قیمت شستن کت و شلوار آمده که خود بیانگر فضای مذهبی دانشگاه است. دانشگاه امام صادق تا هشت سال پس از تاسیس، دانشجوی دختر نمی‌پذیرفت. در سال ۱۳۶۹ واحد خواهران دانشگاه امام صادق به ریاست دختر آیت‌الله مهدوی کنی تاسیس شد که ساختار و تشکیلاتش کاملا از دانشگاه پسران امام صادق جداست.

دانشگاه امام صادق شش دانشکده دارد که همه دانشکده‌ها با عبارت «معارف اسلامی و» آغاز می‌شود. این دانشکده‌ها عبارتند از دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشکده الهیات،معارف اسلامی و ارشاد، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت و دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات. پیشوند «معارف اسلامی» در نام دانشکده‌ها، نشان‌دهنده تحصیل دروس ویژه اسلامی در کنار واحدهای ضروری رشته‌هاست.

● دانشگاه مفید و موسوی اردبیلی

آیت‌الله عبدالکریم موسوی اردبیلی نیز همچون آیت‌الله مهدوی کنی، سابقه عضویت در شورای انقلاب را داراست و البته از او شش سال بزرگتر است. موسوی اردبیلی نیز پس از پایان جنگ ایران و عراق، مسوولیت‌های اجرایی را رها کرد و به جمع موسسان دانشگاه‌های اسلامی پیوست. او زندگی پرفراز و نشیبی داشته و جالب این جاست که پیش از انقلاب به تهران تبعید شده است. او در ابتدای جوانی، برای تحصیل علوم حوزوی به نجف رفت و با پایان تحصیلات خود، تهران را برای زندگی و مبارزه علیه رژیم شاهنشاهی انتخاب کرد اما به دلیل بیماری، خیلی زود تهران را ترک کرد و در سال ۱۳۳۹ به زادگاهش اردبیل بازگشت.

موسوی اردبیلی در شمال غرب ایران فعالیت‌های گسترده‌ای را برای مبارزه و همکاری با روحانیان انقلابی ترتیب داد تا اینکه به تهران تبعید شد. در همان ایام، موسسه مکتب امیرالمومنین را تاسیس کرد که به تاسیس مدارسی با نام مفید منجر شد. همین موسسه، پس از انقلاب دانشگاه مفید را پایه گذاشت. موسوی اردبیلی، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، به عضویت شورای انقلاب درآمد و پس از انقلاب نیز از سوی امام خمینی دادستان کل کشور شد. با شهادت دکتر بهشتی، او ریاست دیوان عالی کشور را نیز برعهده گرفت و تا چندی پس از رحلت امام، رئیس قوه قضائیه بود.

موسوی اردبیلی، در همان دوره‌ای که ریاست قوه قضائیه را واگذار می‌کرد، دانشگاهش را در قم و کنار حوزه علمیه این شهر، بنا نهاد. دانشگاه مفید در سال ۶۷ مجوز شورای عالی انقلاب فرهنگی را گرفت و در ابتدا با نام دارالعلم مفید شروع به کار کرد. دارالعلم مفید، توسط موسسه مکتب امیرالمومنین که مدارس مفید را تاسیس کرده بود، بنا شد و از همان ابتدا ریاست آن را، شخص آیت‌الله موسوی اردبیلی بر عهده گرفت. آیت‌الله موسوی اردبیلی درباره فکر تاسیس این دانشگاه گفته است: «نواقصی در حوزه وجود دارد؛ مثلا یک سری علوم و دانش‌های رایج امروزی که پیشرفت روزافزونی هم دارد و مورد نیاز جامعه هم می‏باشد، یا در حوزه‏‌ها تدریس نمی‏شود یا به‌طور کامل پیگیری نمی‏شود. از همان روزهای اول ورود ما به حوزه، آرزوی ما این بود که این نواقص برطرف شود. از پیشکسوتان این راه آیت‌الله شهید دکتر بهشتی، استاد شهید مرتضی مطهری و امثال ایشان بودند و اقداماتی هم انجام شد که به علت وجود موانع از سوی حکومت قبلی ناتمام ماند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، به این فکر افتادیم که نواقص را باید برطرف نمود، به نظرمان رسید باید اشخاصی را تربیت کنیم که مسائل جدید را با علوم حوزوی به‌طور تطبیقی و همزمان کار کنند تا بتوانند نیازهای روز را پاسخگو باشند، به همین منظور این دانشگاه را بنیانگذاری و راه‏اندازی کردیم.»

بر خلاف دانشگاه امام صادق، دانشجویان دانشگاه مفید واحدهای اسلامی اضافه‌ای را نمی‌گذرانند اما مشابه دانشگاه امام صادق، فضای این دانشگاه نیز بسیار مذهبی است و داوطلبان با گزینش‌های ویژه‌ای در آن پذیرفته می‌شوند. این دانشگاه دارای پنج گروه آموزشی اقتصاد، فلسفه، علوم سیاسی، حقوق و معارف قرآنی است.

سعید ارکان‌زاده یزدی