دوشنبه, ۱۵ بهمن, ۱۴۰۳ / 3 February, 2025

مجله ویستا

آیا شهربانو دختر یزدگرد , بعنوان مادر امام سجاد حقیقت دارد

مقدمه :

یکی از ابهامات در تاریخ زندگانی امام سجاد ، نام و نسب مادر ایشان است و همین امر باعث شده که هر گروه و قشری ، چه شیعه و چه سنی ، افراد مختلفی را جهت تامین پیش فرض های افراطی و یا تفریطی خود به ایشان نسبت دهند .

در منابع ( خاصه متاخر ) شیعی ، بیشترین نام ، شهربانو دختر یزدگرد سوم پادشاه ایران ذکر شده است که به دلایل متعدد از جمله ، مستندات روایی ، سندهای تاریخی واقعه و یا حتی مضمون و محتوای آنها مخدوش بوده و مورد تایید نمی باشد .

آنچه که در این مقال آورده شده اجمالی است که به بررسی موضوع فوق پرداخته شده است .

الف ) نحوه اسارت شهربانو

 روایت کلینی در اصول کافی

چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه برای تماشای او می آمدند.

بعد از گفتگویی که بین دختر یزدگرد و عمر پیش آمد، امام علی(ع) به عمر فرمود:

به او اختیار ده که خودش مردی را انتخاب کند و در سهم غنیمتش حساب کن . عمر به او اختیار داد.

دختر آمد و دست خود را روی سر حسین(ع) گذاشت.

علی(ع) به او فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جهان شاه.

حضرت فرمود: بلکه شهربانویه باشد . سپس به حسین فرمود: ای اباعبدالله! از این دختر بهترین شخص روی زمین برای تو متولد می‏شود.

علی بن حسین(ع) از او متولد گشت . حضرت را ابن الخیرتین (پسر دو برگزیده) می‏گفتند؛ زیرا برگزیده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارسی». ۱

 روایت شیخ عباس قمی در منتهی الآمال

یزدگرد سوم (یزدگرد بن شهریار بن پرویز بن هرمز بن انوشیروان) آخرین پادشاه ساسانی پدر جناب شهربانو است که بعضی وی را با نام « شاه‌زنان » یاد کرده‌اند.

دوران سلطنت یزدگرد سوم مصادف با دوره هرج و مرج در ایران بود . او در این عصر که زمان خلافت عمر بن خطاب بود با حملات پی در پی سپاه اسلام روبه‌رو شد .

سرانجام سپاه ایران در جنگ نهاوند از سپاه اسلام شکست خورد و یزدگرد به خراسان گریخت و در آنجا به آسیابانی در مرو پناه برد . آسیابان به طمع لباس فاخر او ، او را کشت . بدین ترتیب سلسله ساسانی پس از ۴۱۶ سال در سال ۲۰ هجری منقرض شد .

در این بحران که ایران به دست سپاه اسلام افتاد ، دختر یزدگرد سوم « شهربانو » را اسیر کرده با اسیران دیگر وارد مدینه کردند.

مردم دسته‌دسته برای تماشای دختر پادشاه عجم می‌آمدند.

در این هنگام عمر وارد مسجد شد.

پرسید: دختر پادشاه عجم کدام است؟ شهربانو را نشان دادند.

عمر دست دراز کرد تا نقاب از روی او بردارد، او نگذاشت و به فارسی گفت: «روی خسرو سیاه باد، اگر نامه پیامبر(ص) را پاره نمی‌کرد امروز مرا اسیر نمی‌کردند تا مردم گروه گروه به تماشای من بیایند».

عمر خیلی ناراحت شد به حدی که دستور قتل او را داد و گفت : این زن عجمی مرا دشنام داد.

حضرت علی(ع) فرمود: ای عمر! تو از زبان او آگاهی نداری او جد خود خسرو را نفرین کرد به تو حرفی نزد و فحشی نداد.

در این موقع عمر دستور داد منادی ، مردم را مطّلع کند تا مردم جمع شوند و او را خریداری کنند و گفت: « هر کس او را زیادتر خرید، مال اوست.» (به اصطلاح او را به مزایده گذاشتند)

حضرت علی(ع) فرمود: فروختن دختران پادشاهان جایز نیست باید آنان را به حال خود گذاشت، هر که را انتخاب کنند مخیّر هستند،

آن‌گاه به شهربانو فرمود : آیا می‌‌خواهی تو را شوهر بدهم؟ شهربانو جواب نداد، حضرت فرمود: «سکوت شهربانو دلیل بر رضایت اوست».

سپس به او فرمود: «در میان این جمعیت هر که را می‌پسندی تو را برای او عقد می‌کنم.»

شهربانو برخاست و در میان همه مردم، از پشت سر امام حسین(ع) را نشان داد و گفت: اگر اختیار با من است من این شخص را بر احدی ترجیح نمی‌دهم.

حضرت علی(ع) به حذیفه فرمود تا شهربانو را به خانه امام حسین(ع) ببرد، به این ترتیب او همسر حضرت سیدالشهدا(ع) شد. ۲

ب ) بررسی موضوع از چهار منظر :

۱- سندهای تاریخی واقعه

۲- مضمون و محتوای روایت

۳- سند سلسله راویان

۴- نظر بزرگان و مورخان

۱- سندهای تاریخی واقعه :

این قسمت از دو نظر قابل خدشه است :

عدم وجود اسارت شاهزادگان در جنگهای زمان عمر

 عدم وجود نام شهربانو در منابع معتبر اولیه

** عدم وجود اسارت شاهزادگان در جنگهای زمان عمر

با توجه به آن که در زمان عمر خلیفه دوم ، نبردهای قادسیه ، مدائن یا نهاوند اتفاق افتاده است ، همه تاریخ نویسان هنگام شرح جنگ‌های عرب و ایران، داستان حرکت و عقب‌نشینی یزدگرد را از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر به تفصیل نوشته‌اند.

به موجب این گزارش‌ها یزدگرد و خاندان او هیچگاه در میدان نبرد نبوده‌اند .

هنگامی که جنگ قادسیه آغاز شد ، یزدگرد در مدائن بود، و پیش از آنکه مسلمانان به مدائن برسند به حلوان رفت . سپس از حلوان به قم و کاشان و از آنجا به اصفهان و کرمان و مرو افتاد .

در این عقب نشینی‌ها یزدگرد نه تنها زنان و خویشاوندان و خزانه‌ی خود را همراه داشته است، بلکه آشپزان، رامشگران، یوزبانان او نیز همراه وی بوده‌اند. ۳

پس دختر او چه وقت و در کجا و چگونه اسیر مسلمانان شده است . ؟

ضمنا «تاریخ الامم و الملوک» طبری و «الکامل» ابن اثیر ، که به صورت سال‏شمار جنگ‏های مسلمانان با ایرانیان را تعقیب کرده و مسیر فرار یزدگرد را به شهرهای مختلف ایران نشان داده‏اند، و در آن از ذکر جزئیات حادثه نیز غافل نشده‌اند، در هیچ موردی اشاره به اسارت فرزندان او نکرده‌اند؛ با آنکه این مسأله، بسیار مهم‏تر از حوادث جزئی است که به آنها اشاره شده است .

این نکته نیز جعلی بودن گزارش اسارت دختران یزدگرد را تقویت می‏کند.

** عدم وجود نام شهربانو در منابع معتبر اولیه

بنا به نوشته برخی از محققان ۴: اولین بار این نام در کتاب « بصائر الدرجات » محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی (م۲۹۰ه. ق) دیده شده است. ۵

بعدها کلینی، محدّث معروف شیعی (م ۳۲۹ ه. ق) روایت همین کتاب را در کتاب کافی آورد. ۶

بقیه منابع یا از این دو منبع بهره گرفته و یا آن که روایاتی ضعیف و بدون سند معتبر را در نوشته‏های خود آورده‏اند. ۷

ضمنا ، با رجوع به منابع مختلف درمی‏یابیم که برخی از محققان با استفاده از منابع مختلف چهارده نام ۸ و برخی دیگر تا شانزده ‏۹ نام برای مادر حضرت ذکر کرده‏اند۱۰ .

مجموع این نام‏ها چنین است:۱٫ شهربانو، ۲٫ شهربانویه، ۳٫ شاه زنان، ۴٫ جهان شاه، ۵٫ شه زنان، ۶٫ شهرناز، ۷٫ جهان بانویه، ۸٫ خوله، ۹٫ برّه، ۱۰٫ سلافه، ۱۱٫ غزاله، ۱۲٫ سلامه، ۱۳٫ حرار، ۱۴٫ مریم، ۱۵٫ فاطمه، ۱۶٫ شهربانو .

با آن که در منابع تاریخی اهل سنّت روی نام‏هایی چون سلافه، سلامه، غزاله بیش تر تأکید شده ۱۱

اما در منابع شیعی و به خصوص منابع روایی آنان، نام شهربانو بیش تر مشهور شده است. ۱۱

هیچکدام از مورخین به دختری به نام شهربانو برای آخرین پادشاه ساسانی اشاره نکرده‌اند .۱۲

تنها مسعودی به سه دختر برای یزدگرد به نام‌های آدرک، شاهین و مردآوند اشاره کرده است.۱۳

و ظاهر عبارت مسعودی نشان می‌دهد که آنان سالها در مرو بسر برده‌اند و فرزندانی از آنان بجای مانده است. ۱۴

بنابر این ، این حد اختلاف در نام مادر امام(ع) ، نشانگر تردید و حتی ساختگی بودن روایت اولیه است .

۲- مضمون و محتوای روایت

عمر از کجا فهمیدند که شهربانو توهین کرده است ؟ آیا زبان فارسی می دانسته است ؟

با توجه به متن روایت ، امام علی(ع) همین تشکیک را در اعتراض به عمر وارد می کند ، ولی سوال همچنان باقی می ماند که امام از کجا فهمیدند که شهربانو توهین نکرده است ؟ آیا امام فارسی می دانسته است !!

عمر چنانکه می‌دانیم در سال بیست و سوم هجری کشته شد . بر فرض که بگوئیم شهربانو را در آخرین روزهای زندگانی عمر نزد او به مدینه آورده‌اند از آن سال (بیست و سوم) تا سال سی و هفتم که سال ولادت امام علی بن الحسین است چهارده سال گذشته ، چگونه شهربانو در این مدت نازا مانده است ؟ این حادثه هر چند محال نیست ، اما بسیار بعید می‌نماید . ۱۵

البته بنابر بررسی و اختیار دکتر شهیدی در کتاب زندگانی علی بن الحسین(ع) سال تولد امام سجاد(ع) ۴۶ یا ۴۷ هق بوده ۱۶که بعد مرگ عثمان بوده و اینکه شهربانو از زمان عمر تا آن زمان ( حداقل ۲۳ سال ) نازا بوده ، بسیار بعید و غیر ممکن می نماید .

در هیچ‏ یک از منابع معتبر شیعی به جز روایت کلینی در کافی ، لقبی با عنوان « ابن الخیرتین » برای امام سجاد نقل نشده است . ۱۷

گذشته از این استنباط های تاریخی ، سندی دیگر در دست داریم که نشان می‌دهد تا آغاز سده‌ی دوم هجری شهربانو و یا شاهزاده خانم ایرانی در خاندان هاشمی شناخته نبوده است.

این سند نامه‌ای است که ابوجعفر منصور دوانیقی در پاسخ محمد بن عبدالله بن حسن نفس زکیه نوشته است .

محمد که خود را مهدی امت می‌خوانده و دعوی امامت و خلافت داشته است نامه‌ای به منصور می‌نویسد و فضیلت خاندان خود را برمی‌شمارد و سرانجام منصور را به اطاعت خود می‌خواند .

منصور در پاسخ او نامه‌ای طولانی و تهدیدآمیز نوشته و در ضمن آن می‌گوید: « پس از مرگ رسول خدا فاضل‌تر از علی بن حسین در خاندان شما نزایید و مادر او ام‌ولد (کنیز دارای فرزند) بود ۱۸ »

نوشتن ام‌ولد تحقیری است که منصور به محمد بن عبدالله روا می‌دارد. («ما وُلِدَ فیکم بعد وفاه رسول الله(ص) افضل من علی بن الحسین و هو لاُُمّ ولد» ۱۹

این نامه که طبری آنرا در حوادث سال یکصد و چهل و پنج هجری آورده نیم قرن پس از رحلت امام علی بن الحسین (ع) نوشته شده ، بسیاری از هاشمیان که در طبقه دوم پس از رسول اکرم‌اند ، زنده بوده‌اند، اگر داستان اسیر شدن شهربانو و آوردن او به مسجد مدینه درست ، و اگر مادر علی بن الحسین دختر یزدگرد پادشاه ایران بود ، منصور چنان عبارتی را نمی نوشت و اگر دروغ نوشته بود محمد سخنش را در دهانش می‌شکست و بدو پاسخ می‌داد ، که مادر علی بن الحسین شاهزاده بوده است نه کنیز . ۲۰

اینکه گفته شده شهربانو در کربلا حضور داشته و بعد شهادت امام حسین(ع) ، خود را به دریا انداخته و یا با اسب امام به ایران فرار کرده و جهت مخفی شدن از دست ماموران عمرسعد ، کوه دهن باز کرده و به آن داخل شده است ( کوه بی بی شهربانو در شهر ری ) ۲۱، چرا بعد از حادثه کربلا در هیچ کدام از منابع معتبر ، از زبان امام سجاد(ع) و یا دیگر نزدیکان ، هیچ جا صحبت از ایشان نشده است ؟

۳- سند سلسله راویان

این روایت از جهت سند و متن محل بحث واقع شده است.

از جهت سند در آن افرادی مانند ابراهیم بن اسحاق احمر ۲۲ و عمرو بن شمر وجود دارند که به غلوّ متهم شده اند. علمای شیعه آن دو را مورد تأیید قرار نداده‏اند. ۲۳

بنابراین روایت فوق از نظر سند راویان نیز مخدوش و مردود است .

۴- چند نظر از مورخان و بزرگان

شهید مطهری نیز ازدواج شهربانو دختر یزدگرد سوم را با امام حسین مشکوک دانسته و می‌نویسد :

مورخان عصر حاضر عموماً در این قضیه تشکیک می‌کنند و آن را بی اساس می‌دانند و سعید نفیسی در تاریخ احتماعی ایران، آن را افسانه می‌داند. ۲۴

به نوشته دهخدا ، پژوهش‌ها نشان داده است که این داستان واقعی نیست و یزدگرد را دختری به نام شهربانو نبوده است . داستان شهربانو در واقع از ربیع الابرار زمخشری و قابوس نامه اخذ شده است.۲۵

نتیجه :

با توجه به دلایل فوق الذکر ، وجود شهربانو شاهزاده ایرانی فرزند یزدگرد سوم ، به عنوان مادر امام سجاد(ع) مردود می باشد .

هیچ بعید نیست که در فتح‌های خراسان و شرق ایران زنانی اسیر شده باشند . و دور نیست که یکی از این کنیزان به عادت مألوف خود را بزرگ زاده یا شاهزاده خوانده باشد، و دور نیست که امام حسین (ع) یکی از این دختران را به زنی گرفته و امام علی بن الحسین از او متولد شده باشد .

اما اگر چنین حادثه‌ای رخ داده باشد، در خلافت عثمان بن عفان بوده است نه در خلافت عمر بن الخطاب، و آن زن بزرگ زاده‌ای ایرانی بوده است نه دختر یزدگرد پادشاه ایران . چه شمار دختران یزدگرد معلوم است. و ظاهر عبارت مسعودی نشان می‌دهد که آنان سالها در مرو بسر برده‌اند و فرزندانی از آنان بجای مانده است. ۲۶

چنان که بلاذری می‎نویسد: « گفته‎اند مادر علی بن الحسین(ع) سجستانی (سیستانی) است.»۲۷ و احتمال دارد که امام حسین(ع) یکی از این زنان را به همسری گرفته و امام علی بن الحسین(ع) از او متولد شده باشد.

زیرنویسها :

۱- اصول کافی، ج ۱، ص ۴۶۷٫

۲- دائرة المعارف فرهنگ و هنر، ص ۷۷۳ منتهی الامال، ج ۲، ص ۲

۳- فتوح البلدان ص ۳۲۲ و نگاه کنید به تجارب الامم. نسخه عکسی ج ۱ ص ۳۸۸.

۴- ‏زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص ۱۲٫

۵- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۹، ح ۲۰٫

۶- الشیخ الکلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۶۶٫

۷- برای آگاهی از سیر تاریخی شهربانو در منابع ر. ک: شعوبیه ناسیونالیسم ایرانی، ص ۲۸۹-۳۳۷٫

۸- سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص ۱۰ و ۱۱

۹- مقاله «حول السیده شهربانو» نوشته شیخ محمد هادی یوسفی، مندرج در مجله رساله الحسین(ع)، سال اوّل، شماره دوّم، ربیع‏الاول ۱۴۱۲٫

۱۰- علامه المجلسی، بحار الأنوار، ج ۴۶، ص ۸-۱۳٫

۱۱- افتخار زاده، محمودرضا، شعوبیه ناسیونالیسم ایرانی، ص‏۳۰۵٫