علل گرایش به اعتیاد راه های پیشگیری و درمان آن

اعتیاد چیست اعتیاد را به عادت كردن, خو گرفتن, و خود را وقف عادتی نكوهیده كردن معنا كرده اند; به عبارت دیگر تسلیم به ماده مخدّر كه از نظر جسمی و یا اجتماعی زیان آور شمرده می شود, اعتیاد نام دارد

● مقدّمه

اعتیاد چیست؟ اعتیاد را به عادت كردن، خو گرفتن، و خود را وقف عادتی نكوهیده كردن معنا كرده اند; به عبارت دیگر تسلیم به ماده مخدّر كه از نظر جسمی و یا اجتماعی زیان آور شمرده می شود، اعتیاد نام دارد.

در سال ۱۹۵۰ سازمان ملل متحد تعریف زیر را برای اعتیاد به مواد مخدر ارائه كرد: «اعتیاد به مواد مخدّر عبارت است از مسمومیت تدریجی یا حادی كه به علت استعمال مداوم یك دارو اعم از طبیعی یا تركیبی ایجاد می شود و به حال شخص و اجتماع زیان آور است.»۱

اگر نیم نگاهی به پیامدها و عوارض اعتیاد به مواد مخدّر بیندازیم خواهیم دید كه پیامدهای اعتیاد جامعه، فرد و خانواده را از نظر اقتصادی، اجتماعی، روانی و جسمی در برمی گیرد. از مهم ترین عوارض جسمی اعتیاد به مواد مخدّر می توان به ناراحتی های عصبی، بی اشتهایی، اضطراب، ریزش مكرّر آب از بینی و چشم، ناراحتی عضلانی و فشار شدید در ستون فقرات، لاغر شدن و مانند آن اشاره كرد.

در گستره اقتصادی برخی پیامدهای ناشی از اعتیاد به مواد مخدّر عبارتند از: بیكاری، ضعف مالی در ازای خرید و مصرف مواد، لطمه به اقتصاد و جامعه و خانواده.

اما عوارض روانی و شخصیتی ناشی از اعتیاد به مواد مخدر فراوانند; از جمله: ضعف اراده، بی توجهی به مسئولیت های فردی، ضعف شخصیت، ضعف عاطفه، عصبی بودن، به هم خوردن تعادل روانی، شخصیت نامتعادل و متزلزل، و ضعف اعتماد به نفس. همچنین در زمینه اجتماعی می توان به عوارضی مانند بی توجهی به مقرّرات جامعه، ضعف نیروی كار جامعه، بی نظمی و بی اعتمادی در جامعه، ضعف بنیاد خانواده، افزایش انحرافاتی مانند: دزدی، فحشا و تكدی گری اشاره كرد.

مهم ترین هدف و محور اصلی مباحث مقاله حاضر علل گرایش به اعتیاد می باشد، كه می توان در سه حیطه فردی، اجتماعی و خانوادگی به آن ها پرداخت.

مشكلات روانی، كنجكاوی، ضعف اراده، فرار از زندگی تكراری، انگیزه های درمانی، و شخصیت نابهنجار فرد مهم ترین علل فردی گرایش به اعتیاد می باشند.

در قسمت علل خانوادگی می توان به كمبود محبت در خانواده، تبعیض بین فرزندان، آزادی بی حد، محدود كردن بی حد فرزندان، رفاه بی حد اقتصادی در خانواده، فقر، و نابسامانی های خانواده اشاره كرد. همچنین برخی از علل اجتماعی گرایش به اعتیاد عبارتند از: در دسترس بودن مواد مخدّر، بیكاری، نابرابری های اقتصادی و اجتماعی، محیط جغرافیایی و محله زندگی نامناسب، ضعف قوانین و ضعف اجرای آن، دوست ناباب، و ضعف دینداری در جامعه.

از آن رو كه دامنه علل گرایش به اعتیاد و دامنه و گستردگی عوارض ناشی از آن بسیار وسیع و فراگیر می باشد، پیشگیری، شناسایی و از بین بردن علل گرایش به اعتیاد ضروری است; زیرا همان گونه كه گذشت، پیامدهای ناشی از اعتیاد بسیار خانمانسوز و بنیان شكن هستند و درمان پس از اعتیاد نسبت به پیشگیری كاری به صرفه نخواهد بود. البته این بدان معنا نیست كه افراد معتاد را درمان نكنیم، بلكه بدان معناست كه پیش از ایجاد اعتیاد در فرد، زمینه های گرایش به آن شناسایی شوند و با استفاده از مطالعات كارشناسانه در ابعاد و تخصص های گوناگون، در از بین بردن زمینه ها تلاش نماییم. اگر به بُعد اقتصادی توجه كنیم خواهیم دید كه هزینه پیشگیری از درمان كمتر خواهد بود; چرا كه برای تهیه مواد مخدّر ارز هنگفتی از كشور خارج می شود. همچنین برای كشف و مبارزه با آن و نیز مداوای معتادان هزینه های بالایی صرف می گردد. مقاله حاضر با توجه به اهمیت و مفید بودن پیشگیری نسبت به درمان، به بررسی علل گرایش به اعتیاد در سه بُعد فردی، اجتماعی و خانوادگی می پردازد، سپس متناسب با هر كدام راهكارهایی ارائه می دهد.

● پیشگیری از اعتیاد

پیشگیری در لغت به معنای «جلوگیری» و «دفع» آمده است.۲در زمینه پیشگیری سه موضوع «انسان اعتیادپذیر»، «محیط اعتیادساز» و «عامل اعتیاد» را باید در نظر گرفت. در نتیجه، برای پیشگیری باید با توجه به ریشه اعتیاد در زمینه ها و موارد خاص با درایت تمام، دست كم، یكی از این علل را حذف كرد تا زنجیره اعتیاد از هم بپاشد.

پیشگیری از اعتیاد باید در دو جهت مورد توجه قرار گیرد: طرف تقاضا و طرف توزیع. هر كدام از این دو جهت ویژگی های مخصوص به خود را دارند. راهكارهای پیشگیری از عرضه كننده، مجموعه فعالیت هایی می باشد كه از منبع تولید تا مصرف كننده را در برمی گیرد. بخش دیگر، كه مربوط به فرد معتاد (تقاضاكننده) می باشد، جنبه وسیعی دارد. از این رو، ضروری است كه عوامل مستعدكننده گرایش به مواد مخدّر نظیر نابسامانی های خانواده، دوستان بد، مدرسه، و محل زندگی نامناسب مورد توجه قرار گیرند. پیش از پرداختن به علل گرایش به اعتیاد، ابتدا به مهم ترین تبیین ها و نظریه های انحرافات اجتماعی (و به طور اخص گرایش به اعتیاد) اشاره می گردد:

● نظریه های انحرافات اجتماعی (پیدایش اعتیاد)

▪ تبیین های روان شناختی

تبیین های روان شناختی بر تفاوت های فردی اشخاص در شیوه تفكر و احساس درباره رفتار خویش تأكید دارند; تفاوت هایی كه می تواند به شكل تفاوت هایی ظریف و جزئی در رفتار برخی افراد با افراد متعارف یا حتی در قالب اختلالات وخیم شخصیتی ظاهر شود و برخی افراد را به سبب عللی مانند افزایش خشم و عصبانیت، كمی وابستگی و تعلق خاطر به یكدیگر، یا تمایل به خطر كردن و لذت جویی با شدت بیشتری مستعد ارتكاب رفتارهای كجروانه سازد.۳

یكی از تبیین های روان شناختی كه بر نارسایی های شخصیتی تأكید دارد، تبیین فروید است. فروید ساختار شخصیت را شامل سه لایه «نهاد»، «من» و «من برتر» می داند. «نهاد» همان نفس اماره و سرچشمه نیروی نفسانی می باشد كه هیچ گونه قید و بندی نمی شناسد. «من» هسته اصلی شخصیت و مبیّن آموزش و فراگیری واقعیات زندگی است. این بخش پیونددهنده «نهاد» و «مَن برتر» و ـ به اصطلاح ـ دروازه بان شخصیت است.

«مَن برتر» شامل ارزش های اخلاقی و وجدانی فرد است كه به تدریج با آموزش و پرورش و تأثیر عوامل محیطی ایجاد می شود. فروید معتقد است كه عرصه زندگی انسان صحنه كشاكش دو نیروی «نهاد» و «مَن برتر» می باشد. زمانی رفتار انحراف آمیز پیش می آید كه «نهاد» در مبارزه با «مَن برتر» پیروز گردد.۴

ژان برژه معتادان را از نظر شخصیتی و روانی به معتادان با ساختار «روان نژند»، «روان پریش» و «افسرده» حال تقسیم می كند. اما به طور كلی، تقسیم بندی دیگری وجود دارد كه بیشتر روان شناسان پای بند آن هستند و آن تقسیم شخصیت معتاد به «نوروتیك»، «پسیكوتیك» و «سازمان نیافته» است.

معتادان «نوروتیك» خودآزار و دیگرآزارند و دارای اختلال در روابط عاطفی و خانوادگی می باشند. از نظر روانی، این افراد با مصاحبه و رویارویی و نیز از طریق همدلی، اعتماد و اطمینان بخشیدن به آن ها باید تحت درمان قرار گیرند.

معتادان «پسیكوتیك»، واقعیت گریز هستند، روانكاوی این گروه و كنترل پرخاشگری در آن ها بهترین راه درمان این گروه محسوب می گردد. معتادانی كه دارای رفتار «سازمان نیافته» هستند، قادر به برقراری ارتباط با واقعیت ها نیستند و ناكامی های خود را معلول محیط اجتماعی و خانوادگی دوران كودكی خود می دانند و بسیار خیالپرداز هستند. این گروه نیز از طریق روانكاوی فردی و گروهی تحت درمان قرار می گیرند.۵

می توان نتیجه گرفت كه هرگاه رشد روانی فرد به موازات رشد جسمی او انجام نگیرد و شخصیت فرد تكامل نیابد، فرد در معرض و هجوم بیماری ها و اختلالات روانی قرار می گیرد و به فردی بی اراده، تلقین پذیر و بی عاطفه تبدیل می شود. در این هنگام در معرض خطر كجروی و انحراف واقع می شود، كه اعتیاد به مواد مخدّر یكی از این انحرافات می باشد. این گونه افراد به دلیل عدم تكوین شخصیت نمی توانند ارزش های اخلاقی را بپذیرند و به آسانی نمی توانند خود را با محیط سازش دهند. علاوه بر آن، دچار مشكلات احساسی و عاطفی می گردند. در نتیجه، زمینه مناسبی برای اعتیاد به مواد مخدّر در چنین افرادی به وجود می آید. برای مثال، افراد عقب مانده ذهنی به دلیل اینكه خطر ناشی از اعتیاد را نمی دانند و شخصیت تلقین پذیری دارند، تحت تأثیر تلقین دیگران و با همنشینی افراد معتاد به طرف اعتیاد كشانده می شوند.۶

▪ تبیین‌های زیست شناختی

تبیین های زیست شناختی را می توان به دو حیطه تبیین های حاكی از اختلالات بدن و تبیین های ژنتیك تقسیم كرد. تبیین های زیست شناختی، عوامل جسمی و زیستی را عامل پیدایش كجروی می شمرند. به نظر آن ها مجرمان و تبهكاران دارای ساختمان زیستی خاص هستند و با دیگران به لحاظ زیستی متفاوت می باشند; یعنی بین نقص بدنی و گرایش به انحرافات اجتماعی رابطه نزدیكی وجود دارد. روان پزشكان نیز ابتلا به بیماری ها و اختلالات روانی را ناشی از ضایعات وارد بر مغز می دانند. بر این اساس، عواملی مانند: ارث، كروموزوم ها، ژن ها، ابتلا به بیماری ها، جنسیت، سن و نژاد به نوعی عامل رو آوردن فرد به اعتیاد معرفی می شود.۷

لامبروزو، پدر نظریه زیستی، معتقد است مجرمان، خصایص انسان های ابتدایی و وحشی را دارا می باشند. به عقیده وی، ویژگی های جسمی و ظاهری وجود دارد كه مجرمان را از بقیه انسان ها جدا می كند.۸

دیدگاه جانی زادگان در این بخش قرار می گیرد. آنان معتقدند برخی افراد «جانی مادرزاد» می باشند و خواه ناخواه مرتكب انحرافات اجتماعی می شوند. آن ها دارای علایم بدنی می باشند كه از دیگران متمایزند. علایم مزبور عبارتند از:

۱) داشتن پشتی خمیده، دندان های غیرعادی;

۲) داشتن دید بسیار قوی و علاقه مندی شدید به خونریزی;

۳) عدم تغییر رنگ در مواقع هیجان و شرم;

۴) داشتن خصوصیات معكوس جنسی;

۵) بی تفاوت در مقابل درد;

۶) احساس پیری در جوانی به دلیل ترشح نادرست غدد داخلی.۹

برخی از این متفكّران بر نقش وراثت و كروموزوم ها تأكید دارند و معتقدند اغلب افراد تبهكار دارای تفاوتی در ژن ها می باشند. (افرادی كه جنایتكار به دنیا می آیند الگوی كروموزوم xyy دارند.)۱۰ برخی نیز معتقدند بین تیپ جسمی افراد و گرایش آن ها به جرم رابطه وجود دارد; مثلا، در تیپ شناسی شلدون، افراد به سه دسته چاق، عضلانی و استخوانی تقسیم می شوند. وی معتقد است: افراد چاق مهربان، افراد عضلانی زورگو (و اغلب بین این افراد جرم بیشتر به چشم می خورد) و افراد استخوانی گوشه گیر و حساس می باشند.۱۱ پژوهش درباره رابطه انحراف آمیز و الگوهای توزیع كروموزوم ها، هنوز هم انجام می گیرد.

داود صفا

۱ـ هدایت اللّه ستوده، آسیب شناسی اجتماعی، تهران، آوای نور، ۱۳۸۰، ص ۱۹۱و۱۹۲.

۲ـ محمد معین، فرهنگ فارسی، پیشگیری.

۳ـ علی سلیمی و محمد داوری، جامعه شناسی كجروی، قم، پژوهشكده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۰، ص ۴۰۶.

۴ـ هدایت اللّه ستوده، پیشین، ص ۱۰۶ـ۱۱۰ / بروس كوئن، درآمدی بر جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، ۱۳۷۸، ص ۱۶۳.

۵ـ سوسن رضایی، «ساخت شخصیت معتادان»، مجله حیات سبز، ش سوم، ص

۳۶ـ۳۷، ۱۳۸۲ / ژان برژه، اعتیاد به شخصیت، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۲۱ـ۳۹.

۶ـ محمد داوری، پیشگیری و كنترل اعتیاد با نگرش اسلامی، قم، نقش كلك، ۱۳۸۱، ص ۴۸ـ۵۰.

۷ـ همان، ص ۴۷و۴۸.

۸ـ فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی، نظریه ها و دیدگاه ها، تهران، سامی انتشار، ۱۳۸۱، ص ۳۷ و ۳۸.

۹ـ هدایت اللّه ستوده، پیشین، ص ۸۹ـ۹۱.

۱۰ـ بروس كوئن، پیشین، ص ۱۶۲و۱۶۳.

۱۱ـ هدایت اللّه ستوده، پیشین، ص ۸۹ـ۱۰۱.

۱۲ـ علی سلیمی و محمد داوری، پیشین، ص ۴۲۵.

۱۳ـ محمد داوری، پیشین، ص ۵۴ـ۵۶.

۱۴ـ بروس كوئن، پیشین، ص ۱۶۴ـ۱۶۶.

۱۵ـ محمد داوری، پیشین، ص ۵۴ـ۵۷.

۱۶ـ سعید مدنی، خانواده و اعتیاد، مجموعه مقالات دومین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران، تهران، آگاه، ۱۳۸۱، ص ۱۷۹.

۱۷ـ همان، ص ۱۷۸ـ۱۸۴.

۱۸ـ محمد داوری، پیشین، ص ۵۱ / محمدحسین فرجاد، عوامل روانی ـ اجتماعی مؤثر در ایجاد اعتیاد، اولین سمینار بررسی مسائل اعتیاد، تهران، امیركبیر، ۱۳۶۵، ص ۱۴۳.

۱۹ـ علی موسی نژاد، نگاهی به عوامل مؤثر بر گرایش نسل جوان به مواد مخدّر، مجموعه مقالات دومین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران، تهران، آگاه، ۱۳۸۱، ص .۲۱۸

۲۰ـ محمدرضا قنبری، مطالعات مردم شناسانه در گرایش به مصرف مواد مخدّر، همایش بین المللی علمی، كاربردی جنبه های مختلف سیاست جنایی در قبال مواد مخدّر، تهران، ۱۳۷۹، ص ۱۸۴.

۲۱ـ همان، ص ۱۸۷.

۲۲ـ ویلیام ل. كولب و جولیوس گولد، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه مصطفی ازكیا و همكاران، تهران، مازیار، ۱۳۷۶، ص ۸۴۸.

۲۳ـ هدایت اللّه ستوده، پیشین، ص ۱۹۴ـ۱۹۵.

۲۴ـ همان، ص ۱۱۸ـ۱۲۱.

۲۵ـ علی اصغر قربان حسینی، پژوهشی نو در مواد مخدّر و اعتیاد، تهران، امیركبیر، ۱۳۶۸، ص ۱۹۷.

۲۶ـ محمد داوری، پیشین، ص ۱۲۶ـ۱۲۷.

۲۷ـ همان، ص ۱۲۸/ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۴ و ۱۵.

۲۸ـ هدایت اللّه ستوده، پیشین، ص ۴۱.

۲۹ـ نرگس عربیان، «اعتیاد و راه های پیشگیری از آن با تأكید بر تربیت و خانواده»، مجله حیات سبز، ش سوم، ۱۳۸۲، ص ۲۳.

۳۰ـ سعید مدنی، پیشین، ص ۱۸۷و۱۸۸.

۳۱ـ اسماعیل اسفندیاری، «فقر و انحرافات»، كتاب زنان، ش ۲۱ ص ۶۴و۶۵ / ر.ك: سوره های (سبا: ۳۴ / زخرف: ۲۴ / بنی اسرائیل: ۱۶ / انبیاء: ۱۳ـ۱۱ / واقعه: ۴۵ـ۴۱.

۳۲ـ محمدحسین فرجاد، بررسی مسائل اجتماعی ایران، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷، ص ۲۹۷ / سعید مدنی، پیشین، ص ۱۸۸و۱۸۹.

۳۳و۳۴ـ اسماعیل اسفندیاری، پیشین،ص۴۷،۵۳/ ص۶۷/ ص ۶۸.

۳۵ـ سعید مدنی، پیشین، ص ۱۸۵و۱۸۶ / علی اصغر، قربان حسینی، پیشین، ص ۱۹۷.

۳۶ـ اسماعیل اسفندیاری، پیشین، ص ۵۴ـ۴۷.

۳۷و۳۸ـ هدایت اللّه ستوده، پیشین، ص ۸۰ / ص ۴۵.

۳۹ـ محمد داوری، پیشین، ص ۶۸ـ۶۳.

---