سیرجهانی شدن هزار و یك شب

هیچ متنی چون بخشی از هاكلبری فین اثر مارك تواین نمی تواند گستردگی انتشار هزار و یك شب در تمام نواحی جهان را نشان دهد

▪ نوشته: ای. ال. رانلا (۱)

▪ مترجم: محمدجواهر كلام

▪ اشاره مترجم: سیصدسال پیش، آنتوان گالان، شاعر و مترجم فرانسوی كتاب هزار و یك شب را از عربی به فرانسه برگرداند و ترجمه او سبب شناخته شدن این كتاب در جهان غرب شد. در این مقاله می‌خوانیم كه چگونه ترجمه فرانسوی كتاب هزار و یك شب و بعدها ترجمه‌های انگلیسی آن، سبب آشنایی جهان غرب با این كتاب شدند و چگونه به تبع این ترجمه‌ها، نگاه جهان عرب و اسلام به هزار و یك شب نیز دگرگون شد و این كتاب نزد شرقیان منزلت دیگری پیدا كرد.

● آوازه شهرزاد قصه‌گو در انگلستان

هیچ متنی چون بخشی از هاكلبری‌فین اثر مارك تواین نمی‌تواند گستردگی انتشار هزار و یك شب در تمام نواحی جهان را نشان دهد، زیرا در این بخش از كتاب تواین، هك قهرمان كتاب برای جیم، نوجوان زنگی سیاه، در حالی كه هر دو در دهه ۴۰ قرن نوزدهم در رودخانه می‌سی‌سی‌پی قایق‌سواری می‌كردند، داستان شاه هنری هشتم را شرح می‌دهد و می‌گوید: «تو نمی‌دونی این هنری هشتم چه آتشی می‌سوزاند. هر روز با یه زن تازه عروسی می‌كرد و فردا صبح سرش را می‌برید. این كار براش اونقد ساده بود كه انگار داره دستور میده براش تخم‌مرغ بیارن. میگفت «برین نل‌گین را بیارین.» میرفتن نل‌گین را میاوردن. فردا صبح میگفت «سرش را ببرین.» و سرش را میبریدن. «برین جین‌شور را بیارین.» جین‌شور را میاوردن. فردا صبح: «سرش را ببرین.» و سرش را میبریدن. «زنگ بزنین فیررزامون بیاد.» زنگ میزدن فیررزامون میومد. فردا صبح، «سرش را ببرین.» و هر كدومشون را هم مجبور میكرد هر شب برایش یه قصه بگن و این وضع را اونقد تكرار كرد كه هزارویك قصه جمع كرد. اونوقت همه این قصه‌ها را تو یك كتاب چاپ كرد و اسمش را گذاشت «سفر آخرت» كه اسم مناسبی برای قصه‌ها بود.(۲)»

اگر از شهرزاد و تاریخ انگلستان بگذریم، هزار و یك شب برای عوام با داستان‌های تودرتوی آن شهرت دارد. همچنین به عنوان كتابی شناخته می‌شود كه داستان‌های شهرزاد را روایت می‌كند. در هر حال كمتر كتابی توانسته است اینچنین در نقاط مختلف رواج یابد اما این شیوع تنها مختص آمریكا نبود و در تمام نقاط دیگر جهان هم وجود داشت.

در مورد آنان كه خواندن و نوشتن می‌دانند، باید گفت كه هزار و یك شب از سال ۱۷۰۴ در غرب شناخته بود، و این زمانی بود كه در آن ترجمه فرانسوی آنتوان گالان از كتاب و سپس ترجمه انگلیسی آن منتشر گردید. از آن زمان به بعد، هزار و یك شب به عنوان مدخلی بر جهان عرب شناخته می‌شد. چه بسیار خوانندگانی كه تصورات خود را درباره شرق از روی این كتاب ساخته‌اند. كتاب از آغاز اروپا را تكان داد، زیرا تا پیش از ۱۷۱۳ چهار ترجمه به انگلیسی از آن منتشر شد. سپس، از سال ۱۷۲۳ به صورت پاورقی در روزنامه لندن نیوز منتشر گردید و انتشار آن به این صورت سه سال طول كشید.

از آوازه این كتاب در انگلستان همین بس كه جیمز پتی در سال ۱۷۸۳ درباره آن گفته بود: «كتابی است كه كوچك و بزرگ آن را می‌شناسند.» در عرض صد سال هزار و یك شب بیش از چهارصد بار به زبان‌های غرب اروپا چاپ شد. هزار و یك شب در قرن هجدهم در توجه به مطالعات شرق‌شناسی سهم وافری یافت و فولكلور و داستان‌های عامیانه را به رشته‌ای پژوهشی بدل ساخت. در زمینه رومانس نیز بدانجا انجامید كه مكتب كاملی به نام رمان‌ها و داستان‌های شرقی پدید آورد. از اینجا می‌توان گفت كه تاثیر هزار و یك شب بر جنبش رومانتیسیسم اروپا در قرن نوزدهم بس بزرگ بود. همه اینها در زمانی بود كه اعراب به هزار و یك شب توجهی نداشتند و آن را اثری خارج از قواعد زبان عربی می‌دانستند و بنابراین برایش احترامی قائل نبودند.

به نظر آنها هزار و یك شب كتابی بازاری و تهی از ارزش‌های ادبی می‌آمد. آمیزه‌ای بود از فولكلور و ادب عوام كه به لحنی بازاری پرداخته شده است. راست است كه هزار و یك شب به فولكلور وابسته است و تا به روزگار ما برای مردم در بازار و قهوه‌خانه‌های قاهره و بغداد خوانده می‌شود، ولی در غرب، ترجمه‌هایی كه از هزار و یك شب انجام شد، این جنبه بازاری بودن را دگرگون كرد و از آن پس هزار و یك شب نه تنها به عنوان اثری ادبی شناخته شد و نه تنها ادبیات ما (غربی‌ها) شد، بلكه در حقیقت به صورت یكی از آثار ادبی كلاسیك ما درآمد. هزار و یك شب بارها تجدید چاپ شد و نمایش‌ها، باله‌ها، اپراها، فیلم‌ها، نمایش‌های عروسكی و پانتومیم‌های فراوانی، به ویژه برای كودكان، از آن پدید آمد.

از پرتو ترجمه‌های پیشتازی كه داستان‌های افسانه‌ای و سفرها و ماجراهای غریب (گروتسك) را بر داستان‌های واقعی آن برتری می‌نهاد، هزار و یك شب كتابی شد كه با آنچه شگفت و رومانسی می‌نمود، برابر بود ولی البته مجموعه كامل آن دربردارنده حكایت‌های بسیار بود، از حكایات عاشقانه گرفته تا حكایت‌های حادثه‌جویانه، حكایات طراران و مجرمان، نوادر حكایات، داستان‌هایی مربوط به حیوانات، داستان‌های آموزشی، داستان‌هایی مربوط به پارسایان، داستان‌های مربوط به شیاطین، مجموعه حكایت‌های نادری راجع به هارون‌الرشید، داستان‌هایی از شوهران و همسران، داستان‌هایی مربوط به جنگ‌های صلیبی و داستان‌های عاشقانه بلند شبیه به حماسه‌های جنگی، تفسیرهایی راجع به رویدادهای دیگر و سرانجام حكایاتی در دل حكایات دیگر.

● ترجمه‌های مستقل «هزار و یك شب»

اما هزار و یك شب كه از گذشته بر جای مانده، خود تاریخ مستقلی دارد. به همین دلیل اصطلاح «مجموعه كامل» نیازمند توضیح است. هزار و یك شب مانند تمام مجموعه‌های فولكلوریك دیگر شكل واحد و نهایی ندارد، و داستان‌های آن در شماره‌ها و گونه‌های مختلف و طبعاً هر یك بنا به صلاح مترجم آن، چاپ شده‌اند. رقم ۱۰۰۱ بر تعداد زیاد دلالت دارد، بسیار بیش از آنچه عددی خاص مشخص می‌كند. آنتوان گالان كه از كاركنان بخش دیپلماتیك فرانسه بود، اساس كار خود را بر نسخه‌ای خطی در سوریه گذاشت و بعدها به منابع دیگر رو آورد ولی آنكه عمدتاً كار گالان را تكمیل كرد، مردی سوری بود كه در پاریس زندگی می‌كرد و برایش داستان‌هایی از فولكلور عرب را روایت كرد كه دو داستان گرانقدر علاءالدین (و چراغ جادو) و علی‌بابا (و چهل دزد بغداد) هم جزوشان بودند.

كتابی كه برادران گریم صد سال بعد، یعنی در ۱۸۱۲ از داستان‌های فولكلوریك آلمانی منتشر كردند و سرآغاز شیوه گردآوری مستقیم داستان‌های عامیانه از دهان مردم در دوره جدید بودند، نشان داد كه داستان‌هایشان روایتی آلمانی از دو داستان (علاءالدین و علی‌بابا) هستند. با فرا رسیدن قرن نوزدهم،‌چند نسخه خطی عربی از هزار و یك شب كشف و چاپ شد اما اساس چاپ‌های اروپایی بعدی همان نسخه مصری (معروف به نسخه بولاق) بود. ترجمه انگلیسی ادوارد لین Edward Lane از این چاپ در سال‌های

۱۸۴۰ - ۱۸۳۸ منتشر شد. بهترین ترجمه انگلیسی این كتاب ترجمه جان پاین Payne است كه در سال ۱۸۸۰ (در ۹ جلد) منتشر گردید. قسمت‌هایی از این ترجمه را ریچارد برتون Burton در ترجمه مشهورش از هزار و یك شب آورد (۱۰ جلد، ۱۸۸۵)، ولی البته ترجمه‌اش از نظر ارزش به پای ترجمه جان پاین نمی‌رسید. بهترین ترجمه جدید، ترجمه انو لیتمان Litmann Enno آلمانی بود (در ۶ جلد، ۱۹۲۰) . ترجمه برتون در بعضی قسمت‌ها تا حدی با ترجمه پاین برابر بود ولی هیچ دو ترجمه‌ای از این شش ترجمه، با نسخه‌های علمی كه پایه و اساس یكدیگر بودند، با هم نمی‌خواندند. در هر حال، اگر همه آنها را، از جمله بخش‌های الحاقی نسخه پاین و برتون را در نظر بگیریم، آنگاه به متن فعلی هزار و یك شب خواهیم رسید.

بخش‌های الحاقی نسخه پاین و برتون از دو نسخه خطی گرفته شده‌اند، یكی نسخه خطی كلكته (۱۸ـ۱۸۱۴) و دیگری نسخه خطی برسلاو (۴۳ـ۱۸۲۵). با وجود این در كمتر نسخه منفردی می‌توان به مجموعه كامل هزار و یك شب دست یافت اما اینجا و آنجا پیوسته گزیده‌هایی از حكایت‌های هزار و یك شب چاپ می‌شوند. تعداد اندكی از خوانندگان امروز می‌دانند كه كتاب در كلیت خود چه تنوع گیج‌كننده‌ای دارد.

خاستگاه جغرافیایی هزار و یك شب

آنچه مساله را پیچیده‌تر می‌كند، تنوع جغرافیایی گسترده‌ای است كه اصل داستان‌ها دارند. خاستگاه بعضی از داستان‌های هزار و یك شب به هند در قرن پنجم قبل از میلاد و نیز قرن سوم میلادی می‌رسد. خاستگاه داستان‌های دیگر كتاب، ایران، عراق، مصر، تركیه و یونان بود. علاوه بر اینها عناصر یهودی و منابع عربی قبل از اسلام هم در كار بود و همه اینها در زمینه‌ای اسلامی گرد آمدند. چه بسا حكایت شهرزاد هندی‌تبار، به علاوه نام‌های اشخاص ایرانی، از روایت ایرانی كتاب استر انجیلی گرفته شده باشد كه تاریخش به قرن سوم میلادی باز می‌گردد. در واقع نخستین اشاره به نام هزار و یك شب از مجموعه «هزار افسانه» دستنویسی به زبان فارسی متعلق به قرن نهم میلادی آمده است. در پی آن در قرن دهم میلادی شخصیت‌های كتاب هزار و یك شب در كتاب مروج الذهب مسعودی ذكر شدند.

محققان معتقدند كه كتاب هزار و یك شب (تا آن هنگام) از چاپ‌های گوناگونی ترتیب یافته كه از ترجمه «هزار افسانه» در قرن نهم آغاز می‌شود و در قرن نهم داستان‌های دیگری از جمله داستان سندباد دریایی به آن اضافه شده است. در قرن دهم میلادی، از همه اینها مجموعه‌ای شامل ۴۸۰ داستان (شب) به وجود آمد كه آنها را فردی به نام ابوعبدوس گرد آورد. در قرن دوازدهم نیز داستان‌هایی مصری به كتاب اضافه شد. ولی شكل نهایی كتاب، به قرن شانزدهم میلادی كشیده شد و مضامینی چون جنگ‌های صلیبی و جنگ‌های مغول، هنگام ورودشان به بغداد، در كتاب راه یافتند. حكایت‌های دیگری مربوط به سرگذشت بیبرس و حكایت‌های مربوط به تسخیر مصر توسط ترك‌ها به كتاب اضافه شد. از آنجا كه هزار و یك شب مجموعه مركبی از داستان‌های از هم گسسته‌ای تشكیل می‌شود كه طی قرون طولانی شكل گرفته‌اند، می‌توان همصدا با كلام جاودانه وانس راندولف گفت:‌«هزار و یك شب كتابی است كه داستان‌های آن به طور تصادفی و با طبیعت انتقال شفاهی (سینه به سینه) شكل گرفته و صیقل یافته‌اند؛ به این معنی كه بسته به تصادف یا شرایط، موادی به آن اضافه یا از آن حذف شده‌اند. ولی برای اینكه داستان به زندگی خود ادامه دهد، ناگزیر می‌بایست از جانب شنوندگانی كه آن را از بر می‌كردند و بعدها راوی آن می‌شدند، پذیرفته می‌شد. به این شكل میلیون‌ها نفر از شنوندگان قصه‌ها، در طی سالیان در شكل‌گیری داستان‌ها و صیقل خوردن آنها سهم داشته‌اند.»

با وجود این تغییرات عادی لازم در مورد طبیعت فولكلوریك داستان‌ها باعث شدند كه نسخه‌های خطی نیز دستخوش تغییرات اساسی شوند، منتها این تغییرات با تغییرات عامدانه‌ای كه فراهم آورندگان هنگام تبدیل شدن هزار و یك شب به بخشی از ادبیات غرب در آن پدید آورده‌اند، فرق دارند و باید میان آنها و تغییرات نخست بالا تفاوت قائل شد. از سال ۱۷۰۴ پدیدآورندگان و مترجمان قسمت‌های بسیاری از كتاب را كه به امور جنسی می‌پرداخت، حذف كردند و داستان‌های دیگری به جای آنها گذاشتند.

از آنجا كه هر خواننده آنچه را كه خوانده است به عنوان كتاب حقیقی هزار و یك شب می‌پذیرد، ناگزیر نزد خوانندگان احساسات مختلفی شكل می‌گیرد. پیش از این تصور اولیه‌ای را كه درباره هزار و یك شب وجود داشت و آن را مجموعه‌ای از داستان‌های گروتسك و رومانسی می‌دانست، ذكر كردیم، ولی همین كتاب برای اروپا حكایت‌های طنزآلود دیگری عرضه كرد كه پیش از این در مجموعه داستان‌های دیگر آمده بودند. این داستان‌ها عبارتند از: شمشیر، سگ گریان، صراف دروغین، چهار امانتگذار و بشكه‌های روغن. شاید به كارگیری تعبیر «ویرایش» در مورد این داستان‌ها دقیق نباشد، زیرا ۶۰۰ سال از پیدایش این داستان‌ها می‌گذشت و بسیاری از داستان‌های واقعی هزار و یك شب و نوادر حكایات دیگر كه حالتی رمان‌گونه داشتند، برای بوكاچیو و نویسندگان بعد از او شناخته بودند و اگر نه در ادبیات رسمی، ولی در ادبیات عامیانه وجود داشتند.

پی‌نوشت:

۱) مقاله‌ای است از كتاب: ا.ل.رانیلا، الماضی المشترك بین العرب و الغرب؛ اصول الاداب الشعبیه الغربیه.ترجمه نبیله ابراهیم. الكویت، المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الاداب، ۱۹۹۹ ، صص ۳۰۶ـ۳۰۱.

۲) از این كتاب سه ترجمه فارسی در دست است كه به ترتیب تاریخ عبارتند از ترجمه ابراهیم گلستان ۱۳۲۸؛ هوشنگ پیرنظر ۱۳۳۹ و نجف دریابندری ۱۳۶۰. قسمت فوق از ترجمه گلستان با این مشخصات نقل شده: چاپ سوم، تهران، آگاه، ۱۳۵۶، ص ۱۷۲. م.