نزدیک ترین دوست نادیده تولستوی

نگاهی به زندگی و آثار فئودور داستایوسکی به مناسبت سالگرد تولدش

بی‌شک یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان قرن ۱۹ را باید داستایوسکی دانست. روی ترجمه نام او به فارسی حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد.مترجمان متفاوت نام این نویسنده را به اشکال متفاوتی در فارسی نوشته‌اند: «داستایوفسکی»، «داستایوسکی» و «داستایوسکی» که آخری نزدیک به تلفظ نام او در زبان انگلیسی است و به همان شکل در فارسی ثبت شده‌است. خشایار دیهیمی در ترجمه زندگینامه داستایوسکی نوشته ادوارد هلت کار نام او را به شکل «داستایوسکی» آورده‌ و نام کوچک او هم در متون ترجمه‌شده به اشکال «فیودور» و «فئودور» آمده‌است. اوج هنرپردازی او در رمان برادران کارامازوف خودش را نشان داده است. برخی معتقدند این رمان از جنایات و مکافات سطح کیفی پایین‌تری دارد، اما قوت اثر و شخصیت پردازی فوق‌العاده آن به گونه‌ای است که در پایان داستان تحسین هر خواننده‌ای را بر می‌انگیزد. ارزش این رمان فراتر از واقع‌گرایی آن است و هنرپردازی نویسنده در خلق شخصیت‌های حیرت‌انگیزش نظیر ندارد. این رمان در زمانی خلق شد که ناتورالیسم دوران افول خود را طی می‌کرد.

● زندگی مرد نویسنده

داستایوسکی فرزند دوم خانواده داستایوسکی بود که در ۳۰ اکتبر ۱۸۲۱ به دنیا آمد. پدر او پزشک بود و از اوکراین به مسکو مهاجرت کرده بود و مادرش دختر یکی از بازرگانان مسکو. می‌گویند در۱۰ سالگی والدینش مزرعه‌ای کوچک در حومه شهر تولا در نزدیکی مسکو خریدند که از آن به بعد تابستان‌ها را در این مکان می‌گذراندند.

در ۱۸۳۴ همراه با برادرش به مدرسه شبانه‌روزی منتقل شدند و سه سال آنجا ماندند. در پانزده سالگی مادرش از دنیا رفت. در همان سال امتحانات ورودی دانشکده مهندسی نظامی را در پترزبورگ با موفقیت پشت سر گذاشت و در ژانویه ۱۸۳۸ وارد دانشکده شد. در تابستان ۱۸۳۹ خبر فوت پدرش به او رسید. او در زمستان ۱۸۴۴-۱۸۴۵ با نوشتن رمان کوتاه «مردم فقیر» وارد محافل نویسندگان بزرگ روسی شد و برای خود شهرتی کسب کرد. در طی دو سال بعد داستان‌های همزاد، آقای پروخارچین و خانم صاحبخانه را نوشت. در سال ۱۸۴۹ توسط پلیس مخفی به جرم براندازی دستگیر شد. دادگاه نظامی برای او تقاضای حکم اعدام کرد که در ۱۹ دسامبر مشمول تخفیف شد و به چهار سال زندان و سپس خدمت در لباس سرباز ساده تغییر یافت. در زمان تبعید و زندان حملات صرع به او امان نداد که تا پایان عمر گرفتارش بود. ویژگی منحصر به فرد آثار داستایوسکی روانکاوی و بررسی زوایای روانی شخصیت‌های داستان است. منتقدان گفته‌اند سوررئالیست‌ها مانیفست خود را بر اساس نوشته‌های داستایوسکی ارائه کردند. اکثر داستان‌های وی همچون شخصیت خودش سرگذشت مردمی است عصیان‌زده، بیمار و روان‌پریش. سرانجام او در اوایل فوریه سال ۱۸۸۱ در اثر خونریزی ریه درگذشت. نقل می‌کنند که تولستوی بزرگ‌ترین نویسنده روسی که معاصر با داستایوسکی بود اگرچه در تمام عمر با داستایوسکی آشنایی نیافت، وقتی از خبر درگذشت وی خبردار شد حسرت فراوان خورد و بسیار اندوهگین و متاثر گشت و در خصوص وی چنین نگاشت:«اگر چه من این مرد را هرگز ندیده بودم و با وی مناسبات مستقیم نداشتم با این همه وقتی خبر مرگ ناگهانی او را شنیدم در یافتم او نزدیک‌ترین و گرامی‌ترین و سودمندترین دوست من بوده است.»

● آثار نویسنده حکیم

کسی که عمیقا آثار داستایوسکی را درک کند، اگر در پایان داستان تبدیل به حکیمی تمام عیار نشود لااقل می‌تواند خودش را در صف منتقدان جا بزند و مدعی باشد. چرا که هنر خلق صحنه‌ها و شخصیت‌های واقعی آنچنان قوی است که خواننده می‌تواند با معیار داستان‌نویسی آشنایی خوبی‌پیدا کند. از او آثار زیادی به جا مانده است که می‌توان به خاطرات خانه مردگان، جنایت و مکافات، خفت کشیدگان و آزردگان، خاطرات زیرزمینی، رؤیای عمو، برادران کارامازوف، ابله، قمارباز، یادداشت‌های یک نویسنده و همزاد اشاره کرد.

رمان جنایت و مکافات اولین رمانی است که نام داستایوسکی را در خارج از کشورش مطرح کرد. برخی منتقدان دلیل جذابیت‌های این رمان را جذابیتی می‌دانند که در پس ماجرا و موضوعی پلیسی نهفته است. برای همین یکی از آثار عامه پسند داستایوسکی همین رمان است. قهرمان داستان دانشجوی جوانی است، به نام راسکولنیکوف که به سبب نداشتن امکانات مالی ناگزیر از ترک دانشگاه شده است. به سبب فقر ‌و علاوه بر آن - مخصوصا- به سبب ملاحظات اعتقادی، ‌به آنجا کشیده می‌شود و پیرزنی رباخوار و خواهر او را می‌کشد.

● نگاهی به آثار دیگر داستایوسکی

▪ خاطرات خانه مردگان

خاطرات خانه مردگان هم پنج سال بعد از رهایی او از زندان بااعمال شاقه چاپ شد. او در پایان محاکمه گروه انقلابی‌پتراشفسکی محکوم به اعدام شد، اما بعد حکم اعدامش به زندان بااعمال شاقه تخفیف پیدا کرد و در ۱۸۴۹ به تبعیدگاه سیبری فرستاده شد. خاطرات خانه مردگان ماجرای مردی به نام آلکساندر پتروویچ گوریانچیکر است که به زبان اول شخص زندگی نویسنده را در زندان شرح می‌دهد که دارای خصلتی انسانی در زندان است. این کتاب از لحاظ ادبی ‌شکل خاصی دارد، یعنی از داستان‌های مجزایی تشکیل شده که محتوای مشترکی مایه پیوند میان آنهاست. نویسنده نه تنها از زندان سیبری و شرایط زندگی حاکم بر آن شرح کاملی می‌دهد، بلکه به توصیف عده‌ای از محکومان نیز می‌پردازد و با روان‌شناسی دقیقی حالات آنها را مشاهده و ترسیم می‌کند.

▪ خفت‌کشیدگان و آزردگان

خفت‌کشیدگان و آزردگان داستانی است که در سال ۱۸۶۱ منتشر شده. وی آن را در بازگشت از سیبری نوشت. در جهان نقد، موفقیت آن صفر بود. حتی دوستان داستایوسکی بر این رمان، که از حاشیه‌پردازی‌های شگفت و دور از انتظاری سرشار است، ارجی ننهادند. خود نویسنده این رمان را اثری«وحشی» می‌شمرد و ‌در عین حال پنجاه صفحه از آن را مایه فخر و ناز خود می‌دانست. در خفت‌کشیدگان و آزردگان است که «جهان‌بینی» واقعی داستایوسکی جلوه‌گر می‌شود، ‌آن هم عریان و آشکار و نه آن چنآنکه در آثار پیشین او بوده است.

قهرمان رمان،‌ وانیا، سرگذشت خود را نقل می‌کند. وی در خانواده مردی به نام ایخمنیف،‌ مباشر پرنس والکوفسکی،‌ بزرگ شده است. والکوفسکی، که زیاده گرفتار کارهای جورواجور خود است، پسرش،‌ آلکسی را، به نزد مباشرش می‌فرستد. ایخمنیف آماج بدگویی‌های ننگ‌آوری می‌شود و پرنس نه تنها او را از مباشرت ملک خود برکنار می‌سازد، بلکه علیه او اقامه دعوا می‌کند.

▪ خاطرات زیرزمینی

خاطرات زیرزمینی داستان کوتاهی است که در ۱۸۶۴ منتشر شده موفقیت این اثر در زمان حیات نویسنده آن به قدری ناچیز بود که بعضی از ناشران گمان نمی‌کردند که در چاپ آثار او لازم باشد که آن را هم بگنجانند. تنها در قرن بیستم بود که منتقدان متوجه شدند که در مجموع آثار داستایوسکی حقاً باید جای شایسته‌ای به این داستان کوتاه داده شود.. این خاطرات اعمال و حرکات مردی را توصیف می‌کند که عمیقاً خودخواه، آزارجو تا سرحد سادیسم، ولی سخت دلبسته به «جوهر» خود و آزادی بدون قید و شرط خویش است. اشخاصی که قهرمان خاطرات را در میان دارند جزو طبقه کارمندان دون‌پایه دولتی‌اند که دست آهنین نظام امپراتوری نیکولای اول آنها را به کلی عاری از شخصیت کرده و گویی از ریشه کنده بود.

▪ رؤیای عمو

رؤیای عمو به گفته برخی منتقدان کوشش نویسنده در زمینه طنز نویسی است. داستایوسکی دیگر نویسنده درون‌گرا و پریشان اولین آثارش نیست، ولی هنوز راهی که او را به طرف خلق شاهکارهایش هدایت خواهد کرد نیافته است. نویسنده در این اثر برای ما زندگی در یک شهرستان کوچک را با یاوه‌گویی‌ها و دسیسه‌چینی‌های خاص آن توصیف می‌کند. مادری جاه‌طلب به نام ماریا آلکساندروونا، دختر زیبای او، زینا، شاهزاده پیری نامتعادل، اما پولدار، و مردی که خواستگار زینا است، شخصیت‌های اصلی داستان را تشکیل می‌دهند. مادر می‌خواهد دخترش را به ازدواج شاه‌زاده‌ای پیر درآورد که به روزگار کودکی خود بازگشته است، و قبلاً پیشنهاد متهورانه‌اش را ارائه داده است، در حالی که خواستگار دیگر، که خویشاوند دور اوست، موفق می‌شود که شاهزاده پیر را متقاعد سازد که در عالم رؤیا از زینا خواستگاری کرده است.

▪ ابله

ابله در سال ۱۸۶۸ منتشر شده و ماجرای فردی به نام پرسن مویخکین، آخرین فرزند یک خاندان بزرگ ورشکسته، است که بعد از اقامتی طولانی در سوئیس برای معالجه بیماری، به میهن خود بازمی‌گردد. بیماری او رسماً افسردگی عصبی‌است ولی در واقع مویخکین دچار نوعی جنون شده است که نمودار آن بی‌ارادگی مطلق است. به علاوه، بی‌تجربگی کامل او در زندگی،اعتمادی بی‌حد نسبت به دیگران در وی پدید می‌آورد. مویخکین، در پرتو وجود روگوژین، همسفر خویش فرصت می‌‍‌کند نشان دهد که برای مردمی «واقعاً نیک» در تماس با واقعیت، چه ممکن است پیش آید.

▪ قمارباز

قمارباز در ۱۸۶۶ منتشر شده و نویسنده خواسته است تجربه تلخی را که درجریان اقامتش در خارج از کشور برای او پیش آمده بود، شرح دهد؛ تجربه‌ای که مبتنی بر عشق او به قمار بود و سبب شد تا او پاک‌باخته و مقروض به روسیه بازگردد. قهرمان رمان، آلکسی ایوانویچ، داستان خود را تعریف می‌کند. او معلم سرخانه در نزد ژنرالی است که هروقت به خارج از کشور سفر می‌کند در شهر (خیالی) رولتنبورگ اقامت می‌گزیند. آلکسی ایوانویچ سر از پا نشناخته در دام عشق پولینا، خواهر زن ژنرال، گرفتار می‌شود که با سنگدلی سرشار از بلهوسی با او رفتار می‌کند.

▪ یادداشت‌های یک نویسنده

یادداشت‌های یک نویسنده مجموعه یادداشت‌هایی است که او در طول ۱۸۷۳-۱۸۷۶ و ۱۸۸۱نوشته است. این کتاب مجموعه یادداشت‌های این نویسنده درمورد مسائل روز و سیاست زمان خودش است.

▪ شب‌های سپید

شب‌های سپید داستان بلندی است که در ۱۸۴۸ منتشر شده و از نظر زمانی دومین اثر این نویسنده محسوب می‌شود. داستایوسکی در یکی از نامه‌هایش، آن را «رمان احساساتی» تعریف کرده است. اما با توجه به بافت غیرواقعی آن برخی معتقدند باید آن را «تفنن رمانتیک» خواند. این داستان ماجرای جوانی نسبتاً احساساتی و پرشور است.

ابوالفضل حیدر دوست