بازکاوی نقش پاکروان در فاجعه «گوهرشاد»

سرلشکر پاکروان که در ابتدای ماجرای کشف حجاب حامی متانت و مخالف کاربرد زور برای بی حجاب کردن زنان بود, به تدریج چنان خشن و سرکوبگر شد که حتی افرادی که زنان خود را برای در امان ماندن از گزند مأموران رضاشاه در خانه نگاه می داشتند, را نیز تهدید کرد

سرلشکر پاکروان که در ابتدای ماجرای کشف حجاب حامی متانت و مخالف کاربرد زور برای بی‌حجاب کردن زنان بود، به تدریج چنان خشن و سرکوبگر شد که حتی افرادی که زنان خود را برای در امان ماندن از گزند مأموران رضاشاه در خانه نگاه می‌داشتند، را نیز تهدید کرد.

یکی از نظامیان عصر رضا شاه که به دلیل نقش سرکوبگرانه‌اش در واقعه موسوم به «کشف حجاب» و به ویژه در کشتار مردم در مسجد گوهر شاد از او به نفرت یاد می‌شود فتح‌الله پاکروان است.

فتح‌الله پاکروان پدر سرلشکر حسن پاکروان (رئیس ساواک از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۳) فعالیتهای مؤثر اجتماعیش را همزمان با ورود رسمی رضاخان بر عرصه قدرت در سال ۱۳۰۴ آغاز کرد و سمتهای گوناگونی را بر عهده گرفت، از کفالت وزارت خارجه در دولت مخبرالسلطنه هدایت تا سفارت ایران در مسکو. وی در جریان واقعه مسجد گوهرشاد استاندار خراسان بود.

پاکروان معروف به «مشیر حضور» در ۱۲۹۷ ه‍. ق در تبریز تولد یافت. پدرش حاج میرزا کاظم‌خان، مشیرلشکر و جدش خان مؤتمن بود. مادرش دختر میرزا تقی‌خان امیرکبیر بود. پاکروان پس از انجام تحصیلات مقدماتی و مطابق معمول زمان برای ادامه‌ی تحصیل به فرانسه رفت و مدرسه‌ی نظامی سن سیر پاریس را به اتمام رسانید و به ایران بازگشت. در ۱۲۸۰ ش به خدمت وزارت امور خارجه درآمد. پس از چندی ژنرال قنسول ازمیر شد. در انتخابات دوره‌ی دوم مجلس شورای ملی از طرف مجلس به جای وثوق‌الدوله که مقام وزارت گرفته بود، به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید.

پس از اتمام دور‌ه‌ی مجلس، وابسته‌ی نظامی ایران در آنکارا و بعد روسیه‌ی تزاری شد. پس از آن ژنرال قنسول استانبول گردید. مدتی هم در مصر و بعد در جده شارژدافر ـ کاردار ـ بود. در ۱۳۰۱ وزیر مختار در مصر بود. بعد از مأموریت مصر به تهران آمد و به ترتیب مدیر کل و معاون و کفیل وزارت امور خارجه شد. در بهمن ۱۳۰۷ وزیر مختار ایران در رم شد و همزمان سفارت ایران در اتریش را نیز اداره می‌کرد. در ۱۴ فروردین ۱۳۱۰ سفیر کبیر ایران در اتحاد جماهیر شوروی شد و علاوه بر آن امور مربوط به مجارستان و چک‌اسلواکی نیز توسط او اداره می‌شد. در اواسط سال ۱۳۱۳ به تهران احضار شد و به سمت استانداری خراسان تعیین گردید. در ۱۳۱۴ که موضوع تغییر کلاه پیش آمد، در مشهد بین پاکروان استاندار و اسدی نایب‌التولیه اختلاف نظر ایجاد شد و اسدی معتقد به این نکته بود که در مشهد موضوع کلاه فرنگی در بوته اجمال باقی بماند. ولی پاکروان اعتقاد داشت اجرای آن مشکلاتی ایجاد نخواهد کرد. اسدی به علت نزدیکی به رضاشاه در عقیده‌ی خود پافشاری کرد غافل از اینکه پاکروان هم مورد علاقه‌ی شاه بود. سرانجام در اثر اجرای طرح کلاه وقایعی در مشهد رخ داد و قیام مسجد گوهر شاد به وجود آمد که عده‌ زیادی از مردم مشهد و زوار شهید شدند. پس از رسیدگی، اسدی را محرک واقعه تشخیص دادند. اسدی به همین اتهام محاکمه و اعدام شد. پس از آن امور نیابت تولیت نیز به عهده‌ی پاکروان قرار گرفت و در حقیقت ذوالریاستین شد.

پاکروان تا مهر ۱۳۲۰ در سمتهای مزبور بلامنازع بود، تا اینکه پس از برکناری و اخراج رضاخان توسط متفقین به تهران احضار شد و پس از چندی به علت قتل اسدی و به شهادت رساندن سید‌حسن مدرس تحت تعقیب دیوان کیفر قرار گرفت و به زندان رفت. پس از رسیدگی به پرونده‌های مربوطه با اعمال نفوذ، اتهامی متوجه او نشد و از زندان خلاصی یافت. چندی بدون شغل در تهران گذرانید تا به همت رجال آذربایجانی به سفارت کبرای ایران در ایتالیا منصوب شد. در دوره‌ی پانزدهم مجلس شورای ملی عده‌ای از نمایندگان طالب نخست‌وزیری او بودند ولی صدارت او انجام نگرفت تا در ۱۳۳۰ درگذشت.

از میان نقشهای رنگارنگی که فتح‌الله پاکروان پذیرفته، نقش او در ماجرای «کشف حجاب» و «نهضت نسوان» در خور تأمل است. از دوران صدارت او در سمت استانداری خراسان در واقعه کشف حجاب نامه‌های فراوانی در دست است. در ابتدا خوی «دمکرات منشانه» این تحصیکرده «سن سیر» فرانسه مانع از آن بود که بر «اجرا»ی کشف حجاب دست به دامن «زور» شود: «این اقدامات باید خیلی عاقلانه و با متانت و بدون اینکه کسی را عنفاً مجبور به کشف حجاب نمایید مجری گردد».

این عبارت در زمانی بود که هنوز صبح دولتش ندمیده بود. دو سال بعد در مقام استاندار خراسان بخشنامه‌ای صادر کرد بدین شرح: «... لازم است به تمام مأمورین محلی اخطار نمایید که عموم آنها موظفند در پیشرفت نهضت بانوان تشریک مساعی نموده و خود آنها در این امر پیشقدم باشند و در جشنها نیز عموماً باید با بانوان خود حضور به هم رسانند و همچنین باید بدانند اندک قصور در این بابت موجب مسئولیت شدید و ممکن است منجر به انفصال و تعقیب آنها بشود. دوم سایر اهالی نیز بایددر نهضت بانوان شرکت نموده و آنهایی که در این قسمت ساعی هستند باید تشویق و کسان دیگر توبیخ و مورد مؤاخذه واقع شوند ومخصوصاً به اشخاصی که بانوان خود را در خانه نگاه می‌دارند باید اخطار شود که این امر ناپسندیده عاقبت خوبی برای آنها نخواهد داشت، زیرا اشخاص مخل نهضت نسوان بدون هیچ‌‌گونه ملاحظه تبعید خواهند شد. وصول این بخشنامه و نتیجه‌ی اقدامات و عملیات خودرا مرتباً گزارش دهید.

● استاندار نهم: فتح‌الله پاکروان

مدتی بعد به رئیس‌الوزرا اطلاع داد: «تا چند روز دیگر هیچ صنفی در مشهد باقی نخواهد ماند که جشن [کشف حجاب] نگرفته باشد. در نظر است پس از خاتمه جشنها ورود به صحن و حرم مطهر و بیوتات شریفه برای زنهای با چادر قدغن شود.»

حسن پاکروان فرزند فتح‌الله پاکروان نیز در مقام رئیس ساواک در واقعه حمله به مدرسه فیضیه قم در ۱۳۴۳ نقش فعالی داشت. حسن پاکروان در ۲۲ فروردین ۱۳۵۸ به همراه جمعی از بلند پایگان رژیم پهلوی دوم اعدام شد.

منبع : موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

به نقل از : ایام شماره ۱، ویژه تاریخ معاصر ایران