بررسی کاربرد نمایه سازی ماشینی در کتابخانه ها

موج عظیم اطلاعات که دائماً و به صورت فزاینده به وجود می آیند و رسانه های جدیدی مانند تصویر و صوت که مرتباً با مدارک ادغام می شوند, نمایه سازی دستی را دشوارتر می سازند به بحث گذاردن این مسئله که آیا نمایه سازی ماشینی به عنوان جایگزینی مناسب برای نمایه سازی دستی در کتابخانه عملکرد بهتری را ارائه می کند هدف اصلی این تحقیق می باشد و بهترین روش برای پیاده سازی نمایه سازی ماشینی در انواع مختلف کتابخانه ها ره آورد این تحقیق است

موج عظیم اطلاعات که دائماً و به صورت فزاینده به‌وجود می‌آیند و رسانه‌های جدیدی مانند تصویر و صوت که مرتباً با مدارک ادغام می‌شوند، نمایه‌سازی دستی را دشوارتر می‌سازند. به‌بحث‌گذاردن این مسئله که آیا نمایه‌سازی ماشینی به عنوان جایگزینی مناسب برای نمایه‌سازی دستی در کتابخانه عملکرد بهتری را ارائه می‌کند هدف اصلی این تحقیق می‌باشد و بهترین روش برای پیاده‌سازی نمایه‌سازی ماشینی در انواع مختلف کتابخانه‌ها ره‌آورد این تحقیق است. از آنجا که بیش‌تر کشورهای جهان به استفاده از نمایه‌سازی ماشینی در کتابخانه‌ها مبادرت ورزیده‌اند، بررسی این مقوله در ایران می‌تواند سرعت بخشیدن به روند نمایه‌سازی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و در پی آن، بازیابی بهینهء اطلاعات را به ارمغان آورد.

●تاریخچهء نمایه‌سازی ماشینی

از سال‌های ۶۰ علاقه به مدل‌های بُرداری برای بازیابی خودکار اطلاعات همواره وجود داشته است. به گونه‌ای که در این مدل‌های بُرداری در برابر سوءال مرجع, مدارک بوسیلهء کاربرد واژگانی قابل بازیابی باشند. همچنین تحقیقاتی در پروژهء ایر/ایکس توسط «لوستیگ »(۱) و «فانگ مه‌یر »(۲) صورت گرفت که منجر به بین‌المللی‌شدن این حرکت‌ها در سال‌های ۱۹۶۸ و ۶۹ گردید.به موازات آن، تحقیقاتی در ارتباط با مشکلات نمایه‌سازی براساس روش‌های زبانشناسی انجام گرفت. در آلمان از آغاز سال‌های دههء ۷۰ مطالعات ریخت‌شناسی بر روی اجزای سیستم‌های ترجمه با هدف بازیابی اطلاعات آغاز گردید. طرحی به نام «پاسات »(۳) که اساساً در زمینه مطالعه زبان های رایانه ای اجرا گردید، خود داستان جداگانه ای در سال ۱۹۶۹ به وجود آورد.در دههء ۸۰ علاقه به سیستم‌های هوشمندی که بسیاری از دانشمندان در تحلیل محتوا به آن اعتماد داشتند پدیدار شد. از نمونه‌های آن، سیستم دانشگاه «ییل» و نیز «برلین» در آلمان می‌توان نام برد.در هر صورت، مسلم است که مطالعاتی که درباره اطلاعات با عملکرد سیستم‌های متن آزاد شکل گرفت و به سوی تحقیق دربارهء بازیابی اطلاعات، یا با عناوین جدید (تحلیل هوشمندانهء متن، فرارسانه‌ها، تحلیل سیستم‌های اطلاعاتی) روی کرده، در سال‌های گذشته علاقه روزافزون و نیاز فزاینده به نمایه‌سازی ماشینی را تشکیل داده است (۴، ص ۳). در ایران مطالعاتی بتازگی در این زمینه انجام گرفته که از جمله می‌توان به مقالهء «اصول و روش‌های نمایه‌سازی رایانه‌ای» از آقای «احمد یوسفی» (در فصلنامه کتاب تابستان ۷۷) و ترجمه‌ای از خانم «مهردخت وزیرپورکشوری (گلزاری)» با عنوان «مروری بر مراکز خدماتی چکیده۰۱۵۷نویسی و نمایه‌سازی در چین» نوشتهء «لی زانک» (در اطلاع‌رسانی: دوره دهم، شماره ۱) و مقاله‌ای از آقای دکتر «سماعی» (در آخرین شمارهء پژوهشنامهء اطلاع‌رسانی) و اشاراتی از آقای دکتر «دیانی» (در کتاب ذخیره و بازیابی اطلاعات) نام برد.

●تعریف نمایه‌سازی ماشینی

واژگان عنوان به تنهایی برای تحلیل اطلاعات تخصصی(۴) مناسب نیست. بنابراین همانطور که «لودویک هیتزن برگر »(۵) در آغاز سال های ۸۰ در نتایج تحقیقاتش ارائه داده، فهرست کلیدواژگان دیگر برای کتابخانه مناسب نیست، چرا که با روش‌های دستی، واژه‌های عنوان به سه صورت دستوری با یکدیگر ارتباط پیدا می‌کنند، در حالی که بازیابی واژگان به نتایج بهتری می‌انجامد.هنگامی که توصیفگرها توسط نمایه‌ساز انتخاب می‌شوند از نمایه‌سازی دستی سخن به میان می‌آید و اگر رایانه این کار را انجام دهد نمایه‌سازی خودکار یا ماشینی نامیده می‌شود. در صورتی که این کار توسط انسان و رایانه مشترکاً انجام گیرد آن را نمایه‌سازی به کمک رایانه می‌نامیم- مثل هنگامی که نمایه‌ساز از میان توصیفگرهایی که توسط رایانه پیشنهاد شده انتخاب می‌کند (۲,ص۵).برای نمایه‌سازی، همهء عناوین محتوای مدارک به زبان طبیعی توصیف می‌شوند. نمایه‌سازی ماشینی به واژگان استخراج‌شده از عنوان اصلی محدود نمی‌شود: بلکه سرعنوان‌های موضوعی، یادداشت‌های توضیحی، و عنوان را ارائه می‌دهد.برای استفاده از این روش باید داده‌ها به صورت ماشین‌خوان درآیند. اینکه واژگان در کدام محدوده موثر واقع می‌شوند، بستگی به نرم‌افزار دارد. شرکت «زافتکس »(۶) نوعی برنامهء رایانه‌ای با عنوان «آی‌دی‌ایکس» طراحی کرده که به ارائهء خدمات نمایه‌سازی ماشینی می‌پردازد. این نرم‌افزار اصولی برای آزمایش بازیابی ساخته است که در مقالهء «گرومان (۱،ص ۲۹۹) کاملاً تشریح گردیده است. این نرم‌افزار از روش استفاده از واژه‌نامه بهره می برد. تغییرات واژگان از طریق مطابقت‌دادن با واژه‌نامه‌های مختلف الکترونیکی اعمال می‌شود. این نرم‌افزار امکان تبدیل واژگان به ریشهء آن‌ها را برای بازیابی بعدی فراهم می‌کند و علامتگذاری و محدود‌کردن واژه‌های غیرمجاز، و نیز شکستن واژه‌های مرکب و ترجمه و انجام عمل ارجاع و مترادف‌سازی و ساخت عبارات را انجام می‌دهد (۱، ص ۲۹۹).

●مقایسهء نمایه‌سازی دستی و ماشینی

تحلیل محتوا باید قبل از همه در سیستم‌های بازیابی اطلاعات انجام پذیرد تا ترکیبات دیگر به طور صحیح در سیستم تعبیه شوند. بنابراین توزیع توصیفگرها را می‌توان به صورت دستی انجام داد. در صورتی که توصیفگرها به صورت خودکار از مدارک استخراج‌شده تولید گردند، به آن نمایه‌سازی ماشینی گفته می‌شود (۲، ص ۱۹).در نمایه‌سازی دستی، مراحل نمایه‌سازی توسط شخص نمایه‌ساز انجام می‌پذیرد. او توصیفگرهای مدارک منفرد را که محتوای مدارک را به خوبی توصیف می‌کنند، طبقه‌بندی می‌کند. در ضمن اصطلاحنامه‌ها و سیاههء واژگان در دسترس نمایه‌ساز قرار می‌گیرند.انجام صحیح این نوع نمایه‌سازی به شخص نمایه‌ساز بستگی دارد. این نوع نمایه‌سازی تخصص بالای نمایه‌ساز را می‌طلبد و نیز مدارک یکدستی باید در اختیار وی قرار گیرند. به‌علاوه نمایه‌ساز باید به واژگان اصطلاحنامه نیز تسلط داشته باشد. در ضمن معنای واژگان متعلق به مدارک را تجزیه و تحلیل نماید.

●نقاط ضعف نمایه‌سازی دستی:

۱. وقت زیادی را می‌گیرد.

۲. از آنجا که رشد فزایندهء اطلاعات، انتشار روزافزون مدارک را باعث می‌شود، دستیابی به مدارک نمایه‌سازی‌شده در پایگاه‌های اطلاعاتی مرتباً درخواست می‌شود.

۳. ادامهء توزیع توصیفگرها تضمین نمی‌شود، چرا که اولاً تعداد نمایه‌سازها به احتمال زیاد مرتباً افزایش پیدا می‌کند و ثانیاً نمایه‌ساز با تعداد زیادی از مدارک مواجه می‌شود که مطمئناً همیشه توصیفگرهای مناسبی که کاملاً گویای محتوای متن باشند، برای مدارک انتخاب نمی‌گردند.

۴. تخصص بالای شخص نمایه‌ساز را می‌طلبد.

۵. مشکلات تقسیم‌کردن نمایه‌سازان به گروه‌های مختلف و کنترل آن‌ها را به همراه دارد.

۶. مخارج زیادی برای استفاده از نیروی متخصص را می‌طلبد (۲، ص ۲۸).

●مزیت نمایه‌سازی دستی

یک نمایه‌ساز متخصص و مجرب به دلیل توانایی عقلانی، امکان درک صحیح محتوای مدارک را فراهم می‌نماید و این باعث انتخاب صحیح توصیفگرها خواهد شد، بدون اینکه هیچ وابستگی به معیارهای معمول مانند تعداد لغات و غیره که در نمایه‌‌سازی ماشینی نقش مهمی را ایفا می‌کنند لازم باشد.نتیجهء روش‌های نمایه‌سازی ماشینی اغلب با نتایج نمایه‌سازی دستی مقایسه می‌شوند، زیرا نمایه‌سازی دستی امکانات کم‌تری را نسبت به نمایه‌سازی خودکار می‌طلبد.به طور خلاصه می‌توان گفت که نمایه‌سازی دستی مطمئناً آیندهء خوبی در تحلیل محتوای متن ندارد؛ اگرچه پیش‌بینی می شود که روش‌های نمایه‌سازی خودکار کمبودهایی داشته باشند که در نمایه‌سازی دستی وجود ندارد. نمایه‌سازی ماشینی برخلاف یک نمایه‌ساز خوب، نمی‌تواند محتوای صحیح یک مدرک را بفهمد و باید به شدت از معیارهای اصولی در متن پیروی کرد.بنابر عقیدهء «کایزر» باید مزایای نمایه‌سازی دستی و ماشینی با هم ادغام شوند، بدین صورت که سیستم نمایه‌سازی ماشینی برای پشتیبانی نمایه‌سازان تعبیه گردد، یا نمایه‌سازان به عنوان کنترل‌کنندگان اجزای نمایه‌سازی ماشینی به کار گرفته شوند (۲، ص ۲۹).در روش‌های نمایه‌سازی ماشینی تلاش می‌شود مراحل تحلیل محتوا(۷) که شامل تنظیم توصیفگرهای مدارک منفرد می‌باشند به طور کامل خودکارسازی شوند تا از عملکرد نمایه‌سازها صرفنظر شود. در این زمینه دو مدل مختلف وجود دارد: یکی مدل جهت‌یابی‌شده به سمت مفهوم مدرک، که در این روش، واژه‌نامه‌ای مرتبط با نمایه‌سازی وجود دارد. از گنجینه لغات این واژه‌نامه، توصیفگرهای موضوعی موجود در مدارک مرتب و تنظیم می‌شوند.روش اول امکانات بیش‌تری دارد. توصیفگرها فقط از عنوان خلاصه، یا متن مدرک استخراج می‌شوند. اما در روش دوم مشکلاتی در تولید واژه نامه به وجود می‌آیند. از آنجا که ساختار و طراحی این واژه‌نامه ساده است، برای نمایه‌سازی ماشینی با این روش از واژه‌نامه‌ای که قبلاً ساخته شده استفاده می‌شود.

---