آسیاهای بادی, میراث سیستان

نمونه ای از نبوغ و استعداد نیاکان ما در استفاده از انرژی

میراث فرهنگی هر قوم و ملتی را نمی‌توان به ابنیه‌هایی چون کاخ‌ها، کاروانسراها یا مجموعه‌ای از سفالینه، آبگینه و اشیای سنگی یا فلزی محدود و منحصر کرد. بلکه تاسیساتی از قبیل آسیاهای بادی که بیانگر خلاقیت و ابتکار پیشینیان است را باید به عنوان میراث فرهنگی گذشتگان برای آگاهی و پژوهش نسل حاضر و‌ آیندگان نگاهداری کرد و درخصوص تاریخ پیدایش و تکامل آن پژوهش‌های بیشتری به عمل آورد.

جای بسی تاسف است که به دلیل بی‌توجهی در گذشته و حال کمتر کسی از پیدایش و سیر تکامل آسیای بادی اطلاع دارد؛ چرا که آسیای بادی نمونه نبوغ و استعداد نیاکان ما در زمانی بوده که نیروی محرکه مورد نیاز در بسیاری از جوامع بشری به نیروی دام و انسان محدود می‌شد؛ اما آنها توانستند این نیروی طبیعی را به خدمت گرفته و از آن در جهت آبادانی منطقه و رفاه عمومی بهره برند. شاید در شرایط کنونی با خیل عظیم اختراعات و ابداعات، آسیای بادی سیستان با ظاهری عاری از ظرافت، چندان جالب به نظر نیاید ولی اگر به یاد بیاوریم که پیدایش آن به ۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح یعنی به بیش از ۲۰۰۰ سال قبل، زمانی که امکانات محدودی در دسترس بود و علوم گوناگون هنوز در مراحل نخست خود بودند، برمی‌گردد؛ اهمیت فنی و ساخت آن را بهتر درک خواهیم کرد. دانشی که فراتر از زمان خود بود، آن اندازه برتر و بالاتر که قابل انطباق با عصر کنونی است. برگزاری اولین همایش ملی انرژی باد و کاربردهای آن در دانشگاه زابل را می‌توان سرفصلی جدید برای احیای روش‌های خلاقانه نیاکانمان در استفاده از انرژی‌های بدون زوال دانست.

در حال حاضر منابع اصلی انرژی متکی به نفت است که در مناطق محدودی از جهان وجود دارد. در این میان نگرانی فعلی درباره انرژی ناشی از این واقعیت است که منابع نفت و گاز که مهم‌ترین انواع انرژی هستند، محدود و پایان‌پذیر هستند. در سال‌های اخیر کوشش برای یافت راه‌حل‌های ملی برای مشکل انرژی تشدید شده است. بعضی کشورهای صنعتی که با کاهش شدید رشد اقتصادی روبه‌رو هستند، به علت افزایش قیمت نفت دست به صرفه‌جویی در مصرف سوخت زده‌اند تا به این امید که از اتکای خود به این سیستم نامطمئن تامین انرژی بکاهند. کشورهای دیگر نیز بخصوص در جهان سوم نظر خود را بر گسترش عملیات اکتشاف در مناطق دست نخورده به منظور بهره‌برداری از منابعی که تا به حال به علل فنی و اقتصادی دور از دسترس بوده است، معطوف داشته‌اند. این امر بخصوص درخصوص سوخت‌های آلی، نیروی آب، انرژی خورشیدی و انرژی بادی صادق است تا از طریق آن قسمتی از انرژی‌های مورد نیاز خود را برآورده کنند.

● زنگ خطری به نام بحران انرژی

انرژی عامل تعیین‌کننده‌ای در توسعه صنعتی و اقتصادی بوده و خواهد بود. حتی اگر بشود وسایلی برای توزیع منصفانه انرژی تدارک دید، باز هم به علت محدودیت عرضه و بالا بودن قیمت‌ها، توسعه اقتصادی با مانع روبه‌رو خواهد شد. این در حالی است که تاریخ نشان می‌دهد که جایگزین کردن یک منبع انرژی به جای منبع دیگر ده‌ها سال طول می‌کشد. استفاده از زغال‌سنگ به جای هیزم و سپس قرار دادن نفت و گاز به جای زغال سنگ بیش از نیم قرن طول کشیده است.

به گفته مهندس علی‌رضا حیدری، مدیر گروه برق دانشگاه زابل، تقاضا برای انرژی بیشتر کشورها بخصوص برای کشورهای در حال توسعه در نتیجه پیشرفت فناوری و رشد جمعیت حداقل تا نیم قرن دیگر ادامه خواهد داشت. از این رو ملت‌ها طی چند دهه آینده علاوه بر مشکل تهیه انرژی با مشکل آلودگی شدید محیط زیست و تغییرات شدید آب و هوایی و همچنین اتمام ذخایر انرژی‌ای که هم اکنون استفاده می‌کنند، مواجه خواهند شد که از این پدیده به عنوان بحران انرژی یاد می‌شود. بنابراین با توجه به این که با پیشرفت تمدن، انرژی مورد نیاز انسان بالا خواهد رفت، باید با سرعتی بیشتر به سوی استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی پیش رفت.

در میان این منابع، بادهای جهان جمعا حدود دو هزار و هفتصد TW انرژی در خود نهفته دارند. هزاران سال است که انسان برای به دست آوردن جزء بسیار کوچکی از این انرژی، از آسیاهای بادی استفاده می‌کند. در سال‌های اخیر با بالا رفتن قیمت انرژی‌های فسیلی، دوباره اذهان متوجه نیروی باد شده است. استفاده از نیروی باد برای نیازهای محلی از جمله کشیدن آب از چاه برای مصارف مختلف مانند کشاورزی بسیار مناسب است. از دو هزار و هفتصدTW انرژی موجود در باد حدود ۲۵درصد آن در ۱۰۰ متری زمین قرار دارد با احداث مبدل‌های بادی در سراسر جهان می‌توان حداکثر چهل TW انرژی به دست آورد. با این حال، حتی ۱۰درصد این مقدار انرژی یعنی چهار TW از ظرفیت کل انرژی آبی بیشتر است.

● احیای دانش باستانی

در شرایط کنونی بحران انرژی، فناوری استفاده از باد برای تولید برق به عنوان منبع جدید تامین انرژی با سریع‌ترین رشد در سطح جهان همراه است. به گفته کارشناسان، پیگیری این روند مستلزم تحقیق و توسعه هر چه بی‌پروا و التزام دولت به فراهم آوردن پشتوانه‌ای اقتصادی برای این فناوری است.

به گفته حیدری، منطقه سیستان در مسیر فعل و انفعالات جوی میان کانون‌های نسبی پرفشار در شمال شرق کشور و کانون‌های نسبی کم‌فشار در جنوب شرق کشور قرار گرفته و وزش‌ بادهای آن شدیدا متاثر از این فعل و انفعالات است. این امر موجب می‌شود سیستان از نظر جریان‌های هوا در منطقه فعال قرار داشته باشد. حیدری می‌‌افزاید: طبق برآوردی که از تعداد روزهای همراه با طوفان گرد و خاک برای یک دوره ۱۰ ساله در سطح کشور به عمل آمده، منطقه سیستان با بیش از ۱۵۰۰ روز بالاترین نسبت را در سطح کشور به خود اختصاص داده است.

حیدری درخصوص ضرورت مطالعه و تحقیق‌ بادهای منطقه سیستان و لزوم تاسیس پژوهشکده باد در این منطقه می‌گوید: به طور کلی مهم‌ترین بادهای محلی این منطقه عبارتند از: باد قوسی، باد هفتم (گاوکشی)‌، باد پلپلاسی، باد قبله و باد ۱۲۰ روزه (لوار)‌ و در این میان از آنجایی که سرزمین سیستان به واسطه وجود بادهای فراوان (طبق مستندات تاریخی و تحقیقات انجام شده)‌ از دیرباز تاکنون مورد توجه محققان و متخصصان بوده، همچنین با عنایت به کاربرد وسیع این موهبت الهی در گذشته ضروری است تحقیقات جامع و کاملی در زمینه به‌کارگیری انرژی باد صورت گیرد.

ازجمله مواردی که ایجاد پژوهشکده باد را ضروری می‌کند، فراوانی و شدت باد در منطقه، بررسی پتانسیل‌های بادی و تخمین منحنی باد منطقه و استان و نیاز به استفاده از انرژی‌های نو برای تولید انرژی (برق)‌ با توجه به پایان‌پذیری سوخت‌های فسیلی هستند. ضمن این که با توجه به بحران انرژی و جبران کمبود توان در ایام پیک بار لزوم احیای فناوری، دانش، سیر تکامل و هویت علمی آسیاهای بادی ایران و پتانسیل‌سنجی و احداث نیروگاه بادی مبتنی بر عملکرد آسیاهای بادی ایران احساس می‌شود.

به گفته معاون وزیر علوم، تحقیقات و فناوری که در اولین همایش ملی انرژی باد و کاربردهای آن در دانشگاه زابل سخن می‌گفت توجه به انرژی‌های نو در دستور کار بسیاری از کشورها قرار گرفته و در سال‌های اخیر رشد بسیار خوبی پیدا کرده است و در بین همه انرژی‌های نو انرژی‌ باد از توجه بالاتری در مقایسه با دیگر انرژی‌ها برخوردار است و بیشترین سرمایه‌گذاری را به خود اختصاص داده است. رئیس سازمان پژوهش‌های کشور ادامه داد: در مقوله توجه به انرژی‌ نو و باد استفاده از آسیاهای بادی که منشاء آن را برخی از مورخان در ۳۰۰۰ سال قبل منطقه شرق ایران و بخشی از غرب افغانستان دانسته‌اند، البته مستندات تاریخی از حدود ۱۰۰۰سال قبل داریم که آسیاب‌های بادی در منطقه سیستان و برای ۲ منظور آرد کردن غلات و بالا کشیدن آب ساخته می‌شده است. دکتر رحیمی افزود: این فناوری در این منطقه توسعه پیدا کرده و این فناوری از این منطقه بتدریج به دیگر نقاط دنیا صادر شده است. وی ادامه داد: یکی از انگیزه‌های ما در برگزاری این همایش این است که بتوانیم با تلاش توربین‌های بادی مبتنی بر آسیاهای بادی ایرانی را بسازیم، یعنی توربین‌های بادی عمودی محور و به این معنی نیست که در کشورهای دیگر ساخته نشده، اما عمومیت کاربرد مثل توربین‌هایی با‌محوریت افقی را پیدا نکرده است و اگر ما کار کنیم می‌توانیم نمونه‌های بسیار خوبی که استفاده صنعتی داشته باشند را به وجود آوریم.

وی در پایان تاکید کرد: منطقه سیستان یک نقطه بادخیز کشور است و باد هم خود انرژی و فرصتی برای سرمایه‌گذاری است. برخی جاها آب دارند و برخی نفت. اینجا باد را که انرژی ارزشمندی است دارد، ما باید از این فرصت به نفع منطقه استفاده کنیم که این امر نیاز به یک بستر مناسب دارد. باید تلاش کرد تا مرکز تحقیقاتی خوب متناسب با ظرفیت‌های منطقه و شرایط اقلیمی منطقه احداث کنیم. البته با این ایده که این مرکز به عنوان بهترین مرکز تحقیقات در ایران، منطقه و آسیا قرار گیرد.

● سیستان، دیار باد

پژوهشگران و مورخان در این که سیستان خاستگاه آسیاهای بادی است هم‌نظرند و در کنار نقل‌قول‌های متعدد در طول تاریخ در دایره‌المعارف بریتانیکا نیز آمده است که آسیاهای بادی پس از هجوم مغول‌ها به وسیله اسیران ایران به فراسوی مرزهای شرقی برده شده‌اند.

بسیاری از مورخان، قدیمی‌ترین تصویر ممکن از آسیاها را از ساختار آسیاهای بادی منطقه سیستان ترسیم کرده‌اند و در کتاب خود تصاویر متعددی از دیدنی‌ها و شگفتی‌های سرزمین‌های مورد بازدید خود را رسم کرده‌اند که اینک می‌توان ضمن آگاهی با ساختار آسیاهای بادی معمول در آن زمان، به تغییرات عمده‌ای پی برد که در ساختار آن به وجود آمده است.

در واقع تصویری که از آسیای بادی ارائه می‌شود، با آنچه که امروز می‌بینیم مطابقت ندارد و در حقیقت ساختار اصلی، عکس چیزی است که امروزه وجود دارد. پره‌های آسیای بادی در آن زمان و احتمالا پیش از آن، در قسمت پایین و سنگ آسیا در بالا قرار داشته و مدلی از آسیای آبی بوده که توربین آن به جای آب از باد بهره می‌گرفته است.

بهاره صفوی