زمانی برای خمیازه کشیدن

نگاهی به خواب آلودگی در فصل بهار

در گفتارهای عامیانه و ضرب‌المثل‌ها همواره از خواب زمستانی سخن گفته شده است و این اصطلاح برای مردم واژه آشنایی است، اما واقعیت است که خواب بهاری در عمل مصداق بیشتری دارد و همه ما به نوعی آن را تجربه کرده‌ایم. چه بسیار زمان‌هایی که سر کلاس و محل کار و اتوبوس و تاکسی، خواب بهاری پلک‌های ما را سنگین و چشم‌های ما را قرمز کرده است، براستی چرا در بهار که با شادابی و طراوت شناخته می‌شود، احساس خواب‌آلودگی به سراغ انسان می‌آید. کسالت بهاری از دیدگاه پزشکی بیماری محسوب نمی‌شود، بلکه این حالت ناشی از تغییرات بدن به واسطه گذر از فصل زمستان به فصل بهار است. این تغییرات تنها مختص انسان نیست، به طوری که در میان جانوران تغییرات چشمگیری در این زمینه مشاهده می‌شود. کافی است نگاهی به پرندگان بیندازیم؛ اغلب پرندگان بر خلاف دیگر ماه‌های سال به ناگاه در اوایل اسفند یا ساکت می‌شوند یا بندرت آواز می‌خوانند.

کسالت بهاری البته می‌تواند به افزایش آلرژی در این فصل نیز ارتباط داشته باشد. با فرارسیدن فصل بهار، میزان بروز آلرژی‌های فصلی و همچنین سرماخوردگی به‌دلیل متغیر‌بودن هوا افزایش می‌یابد که برای کنترل آن، افراد مجبور به مصرف برخی داروهایی می‌شوند که مصرف آنها، گیجی و خواب‌آلودگی در پی دارد. آمار نشان می‌دهد که در ایران، ۶۲ درصد رانندگان در حالت خواب‌آلودگی هم رانندگی می‌کنند که این امر بسیاری از مرگ‌و‌میرها را در پی دارد. معمولا مصرف قرص‌های ضدحساسیت یا آنتی‌هیستامین که برای برطرف‌کردن آبریزش بینی یا حساسیت‌ها مصرف می‌شود، احتمال تصادف را بالا می‌برد.

طبق آمار ارائه شده در سال‌های اخیر ۶۰ تا ۷۰ درصد آلمانی‌ها نیز از کسالت بهاری رنج می‌برند. براین اساس، دانشمندان تحقیقات بسیاری را به منظور کشف علل تغییر وضعیت و دگرگونی احساسات در انسان‌ها و جانوران انجام داده‌اند. آنها با مطرح کردن این پرسش که آیا دلیل این تغییر وضعیت بلند بودن روزهاست یا خیر، دست به آزمایش‌های متعددی زدند. از جمله آنکه آنها گروهی از پرندگان را در حاشیه پنجره‌ها و نزدیکی نور نگه داشته و برخی دیگر را در تاریکی مطلق اسکان دادند؛ نتیجه این شد که پرندگان لب پنجره بسیار زیباتر و با نشاط‌تر از آنهایی آواز می‌خواندند که در فضای تاریک زندگی می‌کردند.

همچنین با کالبد شکافی برخی از پرندگان کشف شد که مغز پرندگان در فصل بهار کمی‌ بزرگ‌تر از اندازه معمول می‌شود. دانشمندان دریافتند که دو نوع هورمون در این رابطه نقش بسیار مهمی‌ دارند: هورمون «ملاتونین» که هورمون خواب نیز نامیده می‌شود و هورمون «سروتورین» یا هورمون نشاط که شادی‌آور بوده و ترشح آن موجب ایجاد تحرک و انرژی در بدن می‌گردد.

هورمون ملاتونین توسط هیپوفیر در مغز تولید می‌شود و همان گونه که اشاره شد، هدایت ریتم خواب و بیداری انسان برعهده این هورمون است. میزان بالای ملاتونین در بدن فعالیت جسم را کاهش داده و میزان نشاط و سرحالی را پایین می‌آورد، اما در طول روز و ساعات روشن سروتورین (هورمون شادی) بیشتری تولید می‌شود و این هورمون میزان فعالیت جسم را بالا برده و نشاط و احساس شادی را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.

به گفته پزشکان، سپری کردن ۱ تا ۲ ساعت در هوای آزاد بعد از طلوع خورشید می‌تواند به ترشح سروتورین بیشتر در فاصله زمانی کوتاهتر کمک کند که نتیجه آن افزایش نشاط در بدن و رفع خستگی و کسالت است. دانشمندان همچنین معتقدند، تغییرات شدید آب و هوایی باعث نیاز بیش از حد معمول انسان به خواب در فصل بهار می‌شود.

رگ‌های خونی بدن انسان به خوبی قادرند با هرگونه دمایی خود را وفق دهند. براین اساس رگ‌های بدن در فصل گرما گشاد و در سرما دوباره تنگ می‌شوند. با این وجود رگها نمی‌توانند در بهار به حد کافی و با سرعت مورد نیاز، خود را با تغییرات سریع و نسبتا شدید آب و هوایی تطابق دهند که نتیجه این حالت ایجاد سرگیجه و سردرد در انسان است. از سوی دیگر، بدن انسان در فصل بهار به شدت نیازمند تامین انواع ویتامین‌ها، مواد معدنی و مؤلفه‌های دیگر همچون آهن است؛ چرا که کمبود این مواد مهم حیاتی، خون‌سازی را دچار اختلال کرده و به دنبال آن روند تامین اکسیژن مورد نیاز بدن نیز مختل می‌شود که نتیجه آن خستگی، ضعف و افت کارایی بدن است.

البته هر نوع خواب‌آلودگی در فصل بهار را نمی‌توان به حساسیت‌ها و آلرژی فصلی نسبت داد. دکتر قلعه‌بندی، متخصص اعصاب و روان در این باره می‌گوید: تا چند دهه قبل پرخوابی به عنوان نشانه تنبلی و تمارض، یک ویژگی نامطلوب شخصیتی یا حداکثر به عنوان نشانه‌ای از نارکولپسی (نوعی اختلال خواب که با حملات خواب‌آلودگی در طول روز وکاهش هوشیاری مشخص می‌شود) تلقی می‌شد، اما توجه بالینی و علمی ‌به پرخوابی به دنبال شناخت نقش پرخوابی در بیماری‌های شدید و تهدیدکننده حیات، افزایش یافت. دکتر قلعه‌بندی علت‌های مختلف رفتاری، بیماری‌ها و داروهای مختلف در سبب‌شناسی خواب‌آلودگی مفرط روزانه را موثر دانسته و افزود: مهمترین علت خواب‌آلودگی روزانه سندرم خواب ناکافی هنگام شب است. وی اختلال تنفسی مربوط به خواب مانند آپنه انسدادی خواب، اختلال ریتم سیرکادین مانند سندرم فاز خواب تاخیری، اختلال خواب ناشی از نوبت کاری و بیماری‌های نورولوژیک مانند نارکولپسی و سندرم پاهای بی‌قرار را از مهم‌ترین علت خواب‌آلودگی مفرط روزانه دانسته و اضافه کرد: بیماری‌های داخلی مانند: نارسایی قلب، کلیه و کبد، بیماری‌های روانپزشکی مانند افسردگی و غیر تیپیک و انواع داروهای موثر بر سیستم عصبی مرکزی مانند داروهای خواب‌آور نیز از دیگر علل ایجاد خواب‌آلودگی در روز به شمار می‌آیند. دکتر قلعه‌بندی خواب‌آلودگی مفرط روزانه را اختلال شایعی دانست که ۱۰ تا ۲۵ درصد از جمعیت عمومی‌ را در بر می‌گیرد.

همین چند وقت پیش بود که در خبرها آمده بود، محققان دانشگاه آکسفورد عامل ایجاد حس خواب‌آلودگی را کشف کرده‌اند. به گفته آنان میزان خواب انسان توسط یک رشته سلول عصبی درون چشم کنترل می‌شود. محققان دریافتند که دو مرکز عصبی در مغز به صورت مستقیم توسط این اعصاب فعال و کنترل شده و در انسان ایجاد حس خواب و بیداری می‌کنند.

متخصصان امیدوارند با مشخص کردن کامل این سیستم بتوانند شیوه جدید درمانی برای جلوگیری از بروز اختلالات در سیستم خواب انسان و همچنین درمان آن ارائه دهند.