افسانهٔ مهاجرت زردشتیان به هند

محققان بسیاری از مهاجرت زردشتیان در قرن اوّل هجری به هندوستان سخن می گویند اما واقعیتهای تاریخی بیانگر مهاجرت گروهی از آنان به جزیرهٔ خارک در ابتدای خلافت عباسیان است این گروه پس از مدتی اقامت در خارک رهسپار هند شده و به دنبال آن گروههای دیگری از زردشتیان در قرون بعد, ایران را به قصد سرزمین هندوستان ترک کردند

علیرغم نظریهٔ رایج مبنی بر مهاجرت گروه زیادی از زردشتیان به هند،‌در قرن اول هجری و در پی سخت‎گیری‎های فزایندهٔ مسلمانان‌[۱]، در منابع تاریخی، ذکری از آن به میان نیامده است. در واقع آنچه که روایات تاریخی از آن یاد کرده حاکی از مهاجرت گروهی از زردشتیان اصفهان به کرمان و سپس همراه شدن با تعدادی از زردشتیان کرمان (بعد از شکست ایرانیان در کرمان) برای عزیمت به مکران[۲] و نیز مهاجرت گروهی از زردشتیان فارس[۳] به نواحی کوهستانی می‎باشد که هیچیک به مقصد هند صورت نگرفته است. این امر، البته به معنای انکار سخت‎گیری‎های برخی حکام و والیان مسلمان نظیر ابن عامر،‌حجاج و قتیبه‎بن‎مسلم باهلی والی اموی خراسان بزرگ و نقش آنان در نابودی آثار ملی باستان و کشتار نویسندگان و هیربدان شهر خوارزم[۴] و یا آوارگی برخی خاندان ایرانی نظیر اسماعیلیان شبانکاره، به دلیل عدم پذیرش سلطهٔ مسلمانان[۵] نیست. تعمق در برخی معاهدات صلح نیز وجود اینگونه فشارها را به اثبات می‎رساند. از آن جمله معاهدهٔ صلح رتبیل با امیدبن‎عبدالله‎بن‎امیه[۶] و یا تقسیم آتش‎کاریان از بیم خاموش شدن آن[۷] که نمونه‎ای دیگر از اینگونه تهدیدات به شمار می‎آید. با این همه، سخت‎گیری‎های یاد شده (که تا حدی معلول طبیعی برخورد اقوام و ملل مختلف با یکدیگر است) بر مشی اصلی و اساسی اسلام مبنی بر به رسمیت شناختن حقوق اهل کتاب در جامعهٔ اسلامی که ریشه در دوران حکومت رسول خدا (ص) داشت و خلفای راشدین نیز آن را رعایت می‎کردند، خدشه‎ای وارد نمی‎ساخت. بررسی قراردادهای مسلمانان با اهل کتاب و به ویژه زردشتیان مهم‎ترین سند جهت اثبات این ادعاست. بر اساس قوانین اسلامی، اهل کتاب، به شرط پذیرفتن سلطهٔ سیاسی مسلمانان و قوانین حکومت اسلامی، از امتیازات و آزادی‎های خاصی برخوردار می‎شدند. درست به همین علت بود که اعتراض شدید زردشتیان به فرمان زیادبن‎ابیه، مبنی بر ویرانی و تخریب آتشکده‎های سیستان و قتل‎عام موبدان و زردشتیان، حمایت مسلمانان منطقه را نیز در پی داشت و سرانجام زیاد را به عقب‎نشینی واداشت[۸]. ابن‎عامر، سردار مسلمانان نیز پس از مواجهه با اعتراض کنارنگ والی توس، به ویرانی آتشکده‎ای در نیشابور، اقدام به احداث آتشکده‎ای دیگر کرد[۹].

به نوشتهٔ یکی از مؤلفان معاصر (بدون ذکر منبع): «وقتی خبر حملهٔ اعراب در ایران منتشر شد، ثروتمندان شهر کرمان نقدینه به وزن سبک و به قیمت گران را برداشتند. از راه ساحل و عده‎ای از راه جیرفت و بلوچستان و مکران به هندوستان رفتند»[۱۰]. در همین رابطه یکی دیگر از مؤلفان معاصر بر آن است که: «در زمان خلافت امویان بسیاری از فارسیان در برابر پیشروی عرب، به ماوراءالنهر گریختند. آنان به هموطنانی پیوستند که پس از مرگ یزدگرد بدانجا آمده بودند و از جمله عمدتاً بازرگانان بودند که خانوادهٔ ایشان به روزگار پیش از اسلام در آسیای میانه جایگزین شده بودند. خبر از مردمی می‎شنویم ـ احتمالاً بیشتر از طبقات بالاـ که از اصفهان به شرق گریختند و به مرو و بخارا و ترمذ رفتند. فرار زردشتیان به مکران و از راه دریا به هند آنچنان مشهور است که تکرار آن ضرورتی ندارد»[۱۱]. نویسندهٔ مذکور، همچنین به رفتن عده‎ای از فارسیان به سوی شمال (طبرستان یا قفقاز) اشاره دارد[۱۲]. استناد نویسنده به بلاذری در حالی صورت گرفته که بلاذری از رفتن سی تن از اهالی اصفهان به کرمان و سپس همراه شدن با عده‎ای از مردم کرمان برای رفتن به سوی مکران یاد کرده. مؤلف مجمع‎البلدان نیز فقط از رفتن سی مرد از اهالی اصفهان به کرمان بعد از فتح شهر یاد کرده است[۱۳]. در عین حال شواهد تاریخی حاکی از مسلمان شدن بزرگان زردشتی و یا پذیرش سلطهٔ سیاسی مسلمانان و پرداخت جزیه از سوی آنان است. شواهدی چون همکاری بسیاری از بزرگان و اشراف ایرانی به ویژه دهقانان و موبدان با مسلمانان در بخشهای اداری و اقتصادی، همزیستی دهقانان و سران مسلمانان در اصفهان[۱۴]، خروج عده‎ای از بزرگان زردشتی (تجار و مغان) بخارا از شهر مذکور و احداث شهری جدید در کنار شهر قدیم به منظور اعتراض به اسکان مسلمانان در بخارا[۱۵]، ویران نشدن بسیاری از آتشکده‎ها و مراکز زردشتی و آزادی زردشتیان در انجام مراسم دینی و ملی مصداق این مدعاست؛‌نکتهٔ قابل‎توجه دیگر در این خصوص این است که به فرض صحت چنین مهاجرتی در قرن اول، مهاجرت به طبرستان که تا قرن سوم به تصرف مسلمانان درنیامده بود به دلیل نزدیکی راه و تطابق فرهنگی، نژادی و میهنی با ساکنانش، عاقلانه‎تر به نظر می‎رسید،‌تا مهاجرت به هند! از این رو مسأله مهاجرت مذکور در قرون اولیهٔ اسلامی که به ویژه در قصهٔ سنجان مورد تأکید قرار گرفته تا حد زیادی مورد تردید قرار می‎گیرد. مؤلف قصهٔ سنجان بر آن است که عده‎ای از زردشتیان بعد از مرگ یزدگرد سوم صد سال در نواحی کوهستانی مانده و سپس برای حفظ دین اجدادی خود رهسپار جزیرهٔ هرمز شده و سرانجام پس از پانزده سال سکونت در جزیرهٔ هرمز راهی هند شدند.

چو از زرتشت سال آمد هزاره

زدین به همی آمد کناره

چون از شه یزدگرد شاهی برفته

که جدین آمد و تختش گرفته

از آن مدت شکسته گشت ایران

دریغ آن ملک، دین افتاده ویران

بدانگاهی شده هرکس پراکند

هر آنکو داشت دل بر زند و پازند

چو بهدینان و دستوران سراسر

زکار دین نهان گشتند یکسر

مقام و جای و باغ و کاخ و ایوان

همه بگذاشتند از بهر دینشان

به کوهستان همی ماندند شد سال

چو ایشان را بدین گونه شده حال

ز بهر دین خود ایشان به یک بار

تفکر کرد دانای نکوکار

به یاران گفت این‎جا نیز چندین

بماندن مشکل است از بیم جدین

ابا دستور و بهدین یگانه

به سوی شهر هرمز شد روانه

در آن کشور چو سال آمد ده و پنج

ز دروندان کشیده هر یک رنج

بدانجایی که به دستور دانا

همیشه در نجوم او به توانا

همو در زیجهای کهنه دیده

که بر ما آن جور آخر رسیده

اگر این بوم بگذاریم شاید

کنون زین ملک بیرون رفته باید

وگرنه ما همه افتیم در دام

خرد باطل شود، کاری بود خام

پس از آن بهتر از دیوان دروند

بباید رفت ما را بر سر هند

ز بیم جان و بهر دین همه کس

گریزیم باز سوی هند زان پس

سوی دریا چو کشتی ساز کردند

همانگه بادبان برپای کردند

زن و فرزند بر کشتی نشاندند

به سوی هند کشتی تند راندند[۱۶]

آنچه در قصهٔ سنجان تحت عنوان «مهاجرت به منظور حفاظت دین آباء و اجدادی» مورد تأکید قرار گرفته،‌به ویژه از آن رو مورد تردید است که مسلمانان، (در زمان مورد بحث) اهل کتاب و یا به طور کلی اهالی سرزمینهای فتح شده را به سبب وفاداری به آئین اجدادی خویش قتل عام نمی‎کردند و سخت‎گیری‎ها و محدودیت‎های اِعمال شده نیز نهایتاً به اجحافات اقتصادی و یا احتساب آنان به عنوان شهروندان پائین و محروم از برخی مزایای اجتماعی، منحصر می‎گشت. این «غیرواقع‎بینی» تاریخی در آثار برخی مؤلفان معاصر نیز مشهود است:‌«مسلمانان زردشتیان را گبر نامیدند که ظاهراً معنای کافر است ولی ایشان خود را زردشتی یا بهدینی می‎نامند. آن جماعت قلیل، تحت فشار و ظلم عمال متعصب مسلمان،‌در یک زندگانی آمیخته به جور و جفا به سر می‎بردند و مدتها مجبور بودند که جامهٔ زرد عسلی بپوشند تا با مسلمانان مشتبه نشوند و اَعمال و آداب آنها را ممنوع کردند»[۱۷]. نویسنده ضرورت پوشیدن لباس برای اهل ذمه را دلیل بر فشار و ظلم بر آنان به شمار آورده،‌حال آنکه در جامعهٔ ساسانی به سبب ساختار طبقاتی حکومت،‌مردم طبقات مختلف به لحاظ محله،‌نوع ساختمان و لباس پوشیدن از طبقهٔ دیگر متمایز می‎شدند و این امر گویای وابستگی هر کس به طبقه‎ای خاص بود[۱۸]. ضمن آنکه فقط شاه،‌دبیران و قُضات حق سوار شدن بر استر را داشتند[۱۹].

نکتهٔ قابل تأمل دیگر آنکه حتی برخی از محدودیت‎ها نظیر پوشیدن لباس مخصوص، نه از قرن اول بلکه از قرن سوم هجری باب شد. بنا به روایات یعقوبی: «در سال ۲۳۴ هجری، متوکّل اهل ذمه را امر کرد تا فوطه‎های عسلی بپوشند و بر استرها و چهارپایان با رکابهای چوبی و زینتهای گوی‎دار سوار شوند و بر اسبها و یابوها سوار نشوند و بر در خانه‎های خود چوبهایی قرار دهند که پیکر شیاطین در آنها باشد و در هیچیک از کارهای دولتی از احدی از اهل ذمه کمک نخواهند و کنشتها و کلیساهای تازه ویران شود و از عمارت ساختن ممنوع شدند و آن فرمان را به اطراف نوشت»[۲۰].

فشار سیاسی بر اهل کتاب نیز زمانی به اجرا درآمد که ـ به دلیل درست یا نادرست ـ منافع خلافت از سوی آنان در خطر قرار می‎گرفت. مسعودی از کشته شدن موبدی به نام «اسندیار پسر آذر پسر نمیذ» موبد منطقهٔ عراق و سرزمین جبال و نواحی دیگر ایران به سبب ارتباط وی با «سلیمان‎بن‎حسن‎بن بهرام جنابی قرمطی» فرمانروای عرب بحرین در سال ۳۲۵ هجری در بغداد به دستور خلیفه‎الراضی یاد کرده است[۲۱].

---