نقاشی دیواری, چرا و چگونه

نقاشی و نقش برجسته دیواری در ایران قدمت زیادی دارد آثار دوره هخامنشی در تخت جمشید و برخی آثار به دست آمده از دوره ساسانیان و نیز آثار پس از اسلام در دوره سلجوقیان و سامانیان و همچنین نقاشی های دیواری دوره صفویه در اصفهان و تزئینات دیواری ابنیه دوره قاجار تماماً حکایت از تبحر هنرمندان ایران و علاقه دولت های وقت نسبت به هنر شهری و دیوارنگاره های درون ساختمانی برای ایجاد فضای دلنشین و جذاب از یکسو و نمایش قدرت سیاسی و فرهنگی از سوی دیگر داشته است

نقاشی و نقش برجسته دیواری در ایران قدمت زیادی دارد. آثار دوره هخامنشی در تخت جمشید و برخی آثار به دست آمده از دوره ساسانیان و نیز آثار پس از اسلام در دوره سلجوقیان و سامانیان و همچنین نقاشی‌های دیواری دوره صفویه در اصفهان و تزئینات دیواری ابنیه دوره قاجار تماماً حکایت از تبحر هنرمندان ایران و علاقه دولت‌های وقت نسبت به هنر شهری و دیوارنگاره‌های درون ساختمانی برای ایجاد فضای دلنشین و جذاب از یکسو و نمایش قدرت سیاسی و فرهنگی از سوی دیگر داشته است. نکته قابل توجه اینکه این آثار با بالاترین شیوه‌های هنرمندانه و بهترین کیفیت لازم اجرایی که حکایت از نبوغ و مهارت و تسلط هنرمندان آن زمان‌ها در استفاده از ابزارهای مناسب برای بیان مفاهیم و مضامین با به‌کارگیری نمادهای تصویری دوران خویش بوده است دارد، همچنین نشان‌دهنده شعور و درک هنری و فرهنگی بالای سفارش‌دهنده و خواهنده اثر می‌باشد چرا که هنگامی که توقع سفارش‌دهنده برای تولید یک اثر هنری ماندگار زیاد باشد هنرمند نیز متناسب با خواست او و به میزان هزینه‌کرد او اثری جذاب و هنرمندانه خلق خواهد نمود. این موضوع تنها در ایران قدیم مصداق ندارد بلکه در دوره‌های تاریخی تمدن غرب مانند گوتیک، رنسانس منریسم - باروک و نئوکلاسیک و حتی بعدتر را نیز شاهد هستیم.

اما در دوران معاصر بویژه پس از انقلاب، نقاشی‌های دیواری شهری به بیراهه رفتند. اگرچه در دوران دفاع مقدس این نقاشی‌ها که برگرفته از جامعه ملتهب درگیر جنگ بود اجتناب‌ناپذیر می‌نمود و با نگاه فرهنگی تازه‌ای که ریشه در انقلاب اسلامی داشت زاده شد ولی نتوانست به عنوان یک مکتب هنری مانند آنچه در انقلاب مکزیک با هنرمندانی چون سیکه ایروس و ریورا به وجود آمده عمیق و هنری باشد.

ضرورت پرداختن به مضامین فرهنگ ایثار و شهادت که لازمه جامعه آن زمان بود حرکتی خودجوش در میان برخی هنرمندان انقلاب به وجود آورد که منتج به تعدادی محدود از نقاشی‌های دیواری گردید که ارزشمند بودند اما پس از آن بنیاد شهید و امور ایثارگران به عنوان متولی و سفارش‌دهنده، این مسئولیت را به عهده گرفت و به یک جریان دولتی نه چندان ساماندهی شده تبدیل نمود. از سوی دیگر شهرداری‌ها پس از پایان جنگ تحمیلی برای بازسازی و زیباسازی شهرها بویژه شهر تهران اقدام به نقاشی برخی دیوارها که جنبه تزئینی داشتند نمود، با این اندیشه که روحیه مردم تلطیف شود و نمای زیبایی نیز در شهر به وجود آید ولی این اقدام اصولاً هیچ انطباقی با طرح جامع شهر تهران نداشت زیرا روند توسعه شهر تهران با طرح جامع شهر تناسبی ندارد. همچنین این آثار که با الگو گرفتن از سازمان زیباسازی به متروها نیز ورود پیدا کرد هیچ تناسبی با معماری شهر تهران ندارد و براساس یک نقشه راه با برنامه از پیش طراحی شده که با فرهنگ و بافت شهری هماهنگی و همخوانی داشته باشد (بجز تعدادی اندک) نیز نبوده است و این رویه متأسفانه همچنان ادامه دارد ودلیل آن هم نبودن شورای متخصص دائمی است یا مسئول ثابتی که بداند برای یک برنامه بلندمدت ۲۰ ساله می‌تواند روی شهر تهران برنامه‌ریزی کند. متأسفانه مدیران به سرعت عوض می‌شوند و در دوران کوتاه مسئولیت خود برای ارائه بیلان کار به صورت سلیقه‌ای اقدام به اجرای یکسری کارهای غیرماندگار و مناسبتی نموده و بالطبع تعامل کمتری با هنرمندان و متخصصان خواهند داشت.

سؤال اینجاست که چه الزامی وجود دارد که تمامی دیوارها و شهرها نقاشی شود؟ و اصولاً چرا سازمان زیباسازی و نواحی مختلف شهرداری و همچنین سایر مسئولان مرتبط با فضای شهری اصرار بر انجام کارهای دیواری در تمام دیوارها را دارند؟ چه بسا بسیاری از دیوارها بهتر است دست نخورده و یا با یک رنگ ساده بسیار زیباتر و آرام‌تر شود. حتی اگر بپذیریم همین تعریف نادرست را از نقاشی دیواری در ایران که اصولاً تفاوت فاحشی دارد با تعریفی که تحت عنوان نقاشی دیواری در تاریخ هنر با آن آشنا هستیم و حتی گرافیک محیطی در جهان امروز، باز هم ضرورتی برای پرکردن دیوارها به شیوه‌های نازیبا و غیرهنری و ناهماهنگ با فضای شهری توسط نقاشی‌های نه چندان همسو با نیازهای جامعه شهری احساس نمی‌شود.

نقاشی‌های دیواری و نقش برجسته‌های سفالین و موزائیک و برخی مجسمه‌ها و یادمان‌های شهری که در تهران و بویژه شهرستان‌ها اجرا می‌شود هیچ سنخیتی با هنر ایران معاصر و پیشینه غنی فرهنگی هنری آن ندارد و چهره‌ای «جهان سومی» و توسعه نیافته را از شهر تهران ارائه می‌دهد و با توجه به اینکه بافت معماری شهری نابسامان است و به طور کلی مناظر شهری نازیباست و بخش‌هایی نیز بافت فرسوده دارد که اصولاً قابل بازسازی برای نقاشی دیواری نیست و الگوی شهرسازی نیز از یک طرح جامع پیروی نمی‌کند در نتیجه نقاشی‌های دیواری هم لزوماً با این فضای نامطلوب کنار آمده و انتظار می‌رود ساختمان‌ها و دیوارهای زشت را نقاشی‌های دیواری زیبا کند که این امر غیرممکن است.

در بهترین شرایط اگر بخواهیم با همین فرهنگ موجود دیکته شده در رابطه با برخی عناصر بصری در نقاشی‌ها و یادمان‌های شهری کنار بیاییم باید تعداد بسیار محدود از دیوارهایی که فراتر از یک قاب مربع مستطیل ساده باشد که در‌رابطه ساختاری با دیوارهای اطراف و همجوار و حتی غیرهمسطح بوده، انتخاب شود و طرحی مناسب با همه ابعاد علمی و هنری استاندارد و تعریف شده در نقاشی شهری و گرافیک محیطی و سایر عوامل مؤثر در یک کار خوب دیواری اجرا شود. از جمله موارد مؤثر عبارتند از فاصله، عمق میدان، ارتفاع، عناصر و عوامل محیط پیرامون، بافت و نمای ساختمان‌های مجاور، نسبت موضوعی نقاشی با سلیقه مردم آن منطقه، رعایت اصول زیباشناسانه معاصر، استفاده از مواد ماندگار و نیز در بردارنده هویت ایرانی اسلامی.

در مجموع به نظر می‌رسد لازم است یک بازنگری در آثار اجرا شده به عمل آید و نسبت به آنها آسیب‌شناسی جدی شده و با یک نظرسنجی کارشناسانه و حتی مردمی نسبت به بازخورد این آثار از نگاه مردم و زیرنظر یک شورای تخصصی ثابت حداقل برای ۱۰ سال آثار جدیدی طراحی و اجرا شود که در آن نکات زیر مورد توجه باشد.

از هنرمندان برجسته شناخته شده با سابقه انجام کارهای شهری و با نگاه جامع و کامل دعوت شود.

سفارش‌دهنده بهترین و بالاترین آثار را با هزینه مورد نیاز انتظار داشته باشد و توقع و سطح خواسته خود را بالا ببرد.

محدودیتی برای استفاده از مصالح و متریال لازم برای ساخت و اجرای نقاشی و یادمان‌های شهری وجود نداشته باشد.

برخی دیوارها بازسازی شود و برخی تعویض

موضوعات نقاشی‌ها می‌بایست موجب زیبایی فضای شهری گردیده و در شهروندان روحیه نشاط ایجاد نماید.

نگاه شهروندان را نسبت به عناصر بصری تغییر دهد.

در تثبیت تفکر و اندیشه‌های خاص مؤثر باشد.

به تقویت هنجارها و رفتارهای درست اجتماعی کمک کند.

در فرهنگ‌سازی نسبت به برخی مسائل اجتماعی و فرهنگی مؤثر باشد.

همچنین از نظر ساختاری و فنی نکات زیر می‌بایست در نقاشی‌های دیواری مورد توجه باشد.

مخاطب را در فضای نقاشی وارد کند و او را با خود درگیر کند.

محیط پیرامون نقاشی دیواری به جذابیت و بیان تصویری کمک کند.

عناصر اصلی دیوار و سازه و بنای مورد نقاشی در فضای نقاشی مورد استفاده قرار گیرد.

عناصر تزئینی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

به هویت تصویری و فرهنگ معاصر کشور توجه داشته باشد.

به عمق نمایی با استفاده از سطوح غیرهمسطح ساختمان توجه داشته باشد.

پرسپکتیو و سه‌بعدنمایی را در برخی از نقاشی‌ها مدنظر قرار دهد.

در برخی از مکان‌ها از سطوح وسیع و فضاهای خالی بیشتر استفاده کند.

روابط میان عناصر بصری شلوغ و غیرخوانا نباشد.

از فیگورهای انسانی به صورت دینامیک و پرتحرک استفاده کند، با بهترین مصالح و مواد اجرا شود. هنرمند طراح مسئولیت اجرای اثر را به عهده بگیرد. رویکرد سازمان زیباسازی و سایر سازمان‌های ذیربط به سمت آثار ماندگار و در جهت هماهنگی با ذوق و سلیقه مردم و فضای شهری باشد و به طور کلی طراحی و اجرای تمامی آثار هنری که قرار است به صورت آزاد در معرض دید مردم در خیابان‌ها و انظار عمومی قرار گیرد می‌بایست با نهایت دقت و حساسیت انجام شود و برای انجام این مهم با توجه به موارد فوق نیاز به یک آئین‌نامه لازم‌الاجرا می‌باشد.

نقاشی‌ها و یادمان‌های شهری می‌بایست به گونه‌ای اجرا شود که در آن افراط نشود لازم است برخی آثار که جنبه تبلیغاتی دارد در مکان‌هایی بخصوص مانند «بیلبوردها» و یا دیوارهایی که با «بنر» قابل تعویض است انجام شود و پس از مدت کوتاهی تعویض گردد و نهایتاً لازم است برویم به سمت انجام کارها و آثار ماندگار و با کیفیت و در شأن و سطح فرهنگ و هنر ایرانی. در شهرهای بزرگ کشورهای توسعه یافته گوشه گوشه شهر با مجسمه‌های فاخر و ارزشمند تزئین شده که با گردش چشم سراسر زیبایی و لطف می‌بینید که نشان از فرهنگ بالنده آن مردم دارد و لذا برای ارزشگذاری بر هر موضوع و مفهومی، نوع بیان و نحوه ارائه آن در قالب آثار ماندگار هنری میزان و ارزش آن را تعیین می‌کند. پس می‌بایست از کمیت بکاهیم و بر کیفیت بیفزاییم.