وجود امام مهدی علیه السلام از دیدگاه عقل

متکلمین در مباحث علم کلام اثبات کرده اند که در هر زمان بیش از یک امام نباید باشد, زیرا همان گونه که تعدد خدا صحیح نیست بلکه محال عقلی بوده ودر نظام تکوین فساد ایجاد خواهد شد تعدد امام نیز محال است, به جهت اینکه امام حقّ سلطه داشته, ومی تواند اعمال سلطه وتصرف کند واین با فرض تعدد منجر به فساد عالم خواهد شد

● پرسش: برهان لطف چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: در تقریر برهان لطف بر وجود امام زمان (ع) ابتدا به مقدماتی اشاره می‏کنیم:

۱) به یک جهت لطف به دو قسم تقسیم می‏شود:

الف) لطف محصّل: لطفی که با آن، مکلّف به اختیار خویش طاعت را بر می‏گزیند.

ب) لطف مقرّب: لطفی که مکلف با آن، به انجام واجبات نزدیک‏تر واز ارتکاب محرمات دور می‏شود.

۲) متکلمان عدلیّه اعم از امامیه و معتزله، لطف را بر خداوند واجب می‏دانند، زیرا او بندگان خود را عبث وبیهوده نیافریده است، لذا هر چه را که در رسیدن آنها به هدف مؤثّر است باید انجام دهد که از آن جمله لطف است.

قاعده لطف مقرّب ایجاب می‏کند که در میان جامعه امامی باشد که محور حقّ بوده وجامعه را از خطای مطلق باز دارد. از همین رو است که می‏گوییم: اجماع حجّت است. قاعده لطف اقتضا می‏کند که رئیسی در میان مردم باشد، رئیسی که نمی‏تواند نسبت به جامعه بی‏تفاوت باشد، تا اگر همه جامعه به بیراهه رفتند آنها را هدایت کند ونگذارد که امت، اجتماع بر باطل کنند.

صفّار به سند خود از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمود: «إنّ اللَّه جلّ وعزّ أجلّ وأعظم من أن یترک الأرض بغیر إمام»؛ «همانا خداوند عزّوجلّ جلیل‏تر وعظیم‏تر از آن است که زمین را بدون امام رها کند.»( بصائر الدرجات، ص ۴۸۵، باب ۱۰، ح ۳)

● الطاف وجود امام غایب

۱) حراست از دین خداوند در سطح کلّی؛

مرحوم شریف العلماء می‏فرماید: «به طور حتم وجود امام در زمان غیبت لطف است، واز جمله لطف آن حفظ شریعت ونفی اتفاق بر باطل وارشاد مردم به حق است».( کشف القناع، ص ۱۴۸)

۲) تربیت نفوس مستعد؛

برخلاف تصور برخی که گمان کرده‏اند رابطه امام با مردم در زمان غیبت به طور کلّی قطع می‏شود، ولی حق این است که این چنین نیست بلکه مطابق برخی روایات گروهی از افراد قابل ونفوس مستعدّ از نور وجود آن حضرت بهره‏مند می‏شوند.

۳) وجود امام، سبب بقای مذهب؛

جامعه‏شناسان وروانکاوان معتقدند که اعتقاد به وجود امام ورهبر هر چند غایب می‏تواند اثر عمیقی در جوامع دینی وغیر دینی داشته باشد. در جنگ احد برای تضعیف روحیه مردم شایعه قتل پیامبر را منتشر کردند.

۴) تأثیر وجود الگو در پیشرفت بشر؛

از امتیازات اساسی ادیان الهی آن است که اگر بشارت به امری می‏دهند در ابتدا برای آن الگویی معرفی می‏کنند تا مردم با توجه به او، خود را به کمال مطلق نزدیک کنند ومی‏دانیم که بهترین الگو، امام ومقتدای کامل وزنده است.

● پرسش: اگر وجود امام لطف است، چرا در هر منطقه‏ای امامی وجود ندارد؟

▪ پاسخ:

ـ اوّلاً: متکلمین در مباحث علم کلام اثبات کرده‏اند که در هر زمان بیش از یک امام نباید باشد، زیرا همان گونه که تعدد خدا صحیح نیست بلکه محال عقلی بوده ودر نظام تکوین فساد ایجاد خواهد شد تعدد امام نیز محال است، به جهت اینکه امام حقّ سلطه داشته، ومی‏تواند اعمال سلطه وتصرف کند واین با فرض تعدد منجر به فساد عالم خواهد شد.

ـ ثانیاً: آن لطفی که برای امام عصر (ع) در نظر گرفته‏اند ودر جای خود به آن اشاره کرده‏ایم با وجود یک امام معصوم تحصیل خواهد شد، لذا احتیاج به افراد متعدد در هر منطقه‏ای نیست. آری آنچه که در هر منطقه به آن نیاز است وجود عالم به دین است.

● پرسش: برهان عنایت چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: یکی از براهینی که بر وجود امام زمان (ع) استدلال می‏شود برهان عنایت است.

عنایت در لغت به معنای اراده وقصد است ودر اصطلاح، تعریفات گوناگونی برای آن شده است.

شیخ اشراق می‏گوید: «عنایت، احاطه حق تعالی به چگونگی نظام کلی وبه آنچه که تمام این مجموعه بر آن است می‏باشد...».( اللمحات، سهروردی، ص ۱۶۶)

فخر رازی می‏گوید: «عنایت، یعنی علم خداوند به اینکه اشیا به چه حالتی باشند تا بر بهترین وکامل‏ترین وجه واقع شوند».( المباحث المشرقیة، ج ۲، ص ۵۱۶)

صدرالمتألهین می‏گوید: «نظام معقول که نزد حکما عنایت نام دارد، مصدر همین نظام موجود است، پس این عالم موجود، در نهایت خیر وفضیلت ممکن است».( الحکمة المتعالیة، ج ۷، ص ۱۱۱)

● وجوب وجود امام را از طریق برهان عنایت به دو بیان می‏توان تقریر کرد:

۱) آفرینش هستی بهترین ونیکوترین نظام ممکن است. لازمه این گفتار، لزوم وجود امام در آفرینش است، وگرنه نظام، احسن نخواهد بود. لذا به همان دلیل وبرهانی که تکلیف وبعثت ضرورت دارد، وجود مستمر امام نیز ضرورت دارد.

۲) خداوند برای کمال‏یابی هر موجودی که در این عالم رنگ هستی می‏گیرد همه نوع ابزار ضروری وغیرضروری را در اختیارش گذاشته تا به کمال برسد، چگونه ممکن است انسانی که در دامان همین طبیعت است از این قانون استثنا شده وارتقای معنوی او نادیده گرفته شود.

● پرسش: برهان فطرت بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام را چگونه تقریر می‏کنید؟

▪ پاسخ: این برهان را با ذکر مقدماتی تقریر خواهیم نمود:

۱) روان‏شناسان تمایلات غریزی وفطری انسان را به سه نوع تقسیم کرده‏اند:

الف) تمایلات شخصی از قبیل دوستی و... .

ب) تمایلات اجتماعی از قبیل همنوع دوستی.

ج) تمایلات عالی از قبیل حقیقت‏جویی وحسّ دینی وپرستش ورسیدن به کمال مطلق و....

۲) برای رسیدن به کمال مطلق ومعبود حقیقی، احتیاج به واسطه‏ای دارد که خود سفر کرده، تا بتواند انسان را دستگیری کند. تمایل به این واسطه نیز در وجود انسان احساس می‏شود.

۳) اگر تمایل وکشش به چیزی در انسان وجود دارد، باید آن چیز در خارج وجود داشته باشد، وگرنه وجودش در انسان لغو است. وبه عبارت دیگر، کشش وعشق انسان به کامل مطلق وانسان کامل معصوم که واسطه او در عالم خلقت است، از امور ذات‏الاضافه است، وتحقّق این امور بدون تحقّق مضاف‏الیه امکان‏پذیر نیست. نتیجه اینکه وجود امام به عنوان واسطه وصول به کمال مطلق ضروری است.

حال اگر کسی سؤال کند که این کشش چگونه در انسان به وجود می‏آید؟ در جواب می‏گوییم هرگاه با عقل وفکر به این نتیجه رسیدیم که در عالم وجود، باید «واسطه فیض» موجود باشد که وجودش دارای آثار وبرکات چندی است انسان فطرتاً به او گرایش پیدا می‏کند وبه همین جهت است که باید همیشه این انسان کامل، وجود خارجی داشته باشد.

● پرسش: برهان واسطه در فیض چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: فلاسفه برای عالم، چهار مرحله ذکر کرده‏اند: عالم ربوبی، عالم عقل، عالم مثال، وعالم طبیعت. ونیز آنان به عقول ده‏گانه معتقدند که خداوند علت فاعلی وقریب عقل اول وعقل دوّم معلول عقل اوّل وهمچنین... ودر نهایت عقل دهم، علت فاعلی بر عالم مثال، وعالم مثال نیز علت عالم طبیعت وماده است، زیرا عالم، عالم اسباب ومسبّبات است وخداوند این نظام را بر اساس آن بنا نهاده است.

حال اگر کسی سؤال کند که چرا خداوند مستقیماً وبدون واسطه، عالم طبیعت را ایجاد نکرده است؟ در جواب می‏گوییم به جهت آنکه بین عالم ربوبی وعالم مادّه سنخیّت وجود ندارد ولذا عوالم مختلف را به جهت برقراری سنخیّت بین عالم ربوبی وعالم ماده وطبیعت، آفرید. از میان موجودات عالم مادّه، تنها انسان است که با عالم مثال سنخیّت دارد، وبرای ایجاد سنخیّت کامل، احتیاج به انسان کامل است، زیرا او واسطه فیض بر مجموعه انسان‏های دیگر است. ودر این زمینه فرقی بین فیض تکوین وتشریع نیست.

به عبارت دیگر همان گونه که قانون سنخیّت بین علت ومعلول ونیز نظام اسباب ومسببّات در عالم تکوین اقتضا می‏کند که بین عالم ربوبی وعالم طبیعت عوالم دیگری باشد تا فیض وجود از راه آنها کانالیزه شده وبه عالم طبیعت برسد، در مورد فیض معنوی خداوند وتصرّفات او در قلوب انسان نیز با واسطه انجام خواهد گرفت که همان وجود امام معصوم کامل است. البته فیض تشریع نیز از این کانال به انسان می‏رسد.

از این بیان به خوبی معنای حدیث: «لولاک لما خلقت الأفلاک ولولا علیّ لما خلقتک ولولا فاطمة لما خلقتکما»؛ «[ای پیامبر!] اگر تو نبودی هرگز افلاک را خلق نمی‏کردم، و اگر علی نبود هرگز تو را خلق نمی‏کردم، و اگر فاطمه نبود هرگز شما دو نفر را خلق نمی‏کردم.» روشن می‏شود؛ زیرا وجود این انسان‏های از همه جهت کامل، سبب فیض الهی بر عالم ماده وافلاکند، وحضرت زهرا (ع) نیز حلقه وصل بین عالم عقل ونبوت با عالم امامت وانسان کامل است.

● پرسش: برهان علت غایی چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: در علم کلام در مبحث افعال الهی به این نکته اشاره شده که افعال خداوند دارای هدف وغرض است، ولی هدف وغرض الهی همانند هدف انسان نیست؛ زیرا غایت افعال خداوند رسیدن به کمال نیست، خداوند کامل مطلق است ونقص ندارد تا بخواهد از طریق فعل خود آن را برطرف سازد، بلکه غایت افعال الهی به مخلوقات باز می‏گردد وبه جهت استکمال مخلوقات است.

دلیل غایت‏مندی افعال خداوند آن است که فعل بدون هدف، عبث ولغو است وانجام چنین کاری از خداوند قبیح می‏باشد. قرآن کریم نیز در تأیید هدفمند بودن افعال خداوند می‏فرماید: «وَما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ»؛ «وآسمان‏ها وزمین وآنچه را میان آن دو است به بازی نیافریدیم.»( سوره دخان، آیه ۳۸)

حکما وفلاسفه الهی می‏گویند: «در قوس صعود از هیولی تا وجود محض، هر مرتبه عالی، غایت وثمره برای مرتبه دانی وپایین‏تر است. ونیز به اثبات رسیده که نتیجه، علت فاعلیت فاعل است. بنابراین، هر گاه در عالم خلقت، انسانی نباشد خلقت حیوان ووجود او لغو است و...».

از طرفی دیگر می‏دانیم که هر فردی از افراد انسان ولو در صورت با افراد دیگر از انسان‏ها شبیه بوده، وهمگی از افراد نوع واحد منطقی به حساب می‏آیند، ولی در واقع با یکدیگر اختلاف دارند. ولذا در روایتی از پیامبر (ص) می‏خوانیم: «الناس معادن کمعادن الذهب والفضّة»؛ «جوهر انسان‏ها به مانند معادن طلا ونقره با یکدیگر متفاوت است.»( بحارالأنوار، ج ۶۱، ص ۶۵، ح ۵۱)

بنابر این، انسان به مانند درختی است که میوه آن وجود انسان کامل است، واو کسی غیر از حجّت معصوم خدا در روی زمین نیست. ولذا در روایات می‏خوانیم: «... لو بقیت الأرض بغیر إمام لساخت»؛ «اگر زمین بدون امام شود دگرگون خواهد شد.»( کافی، ج ۱، ص ۱۷۹، ح ۱۰)

خلاصه اینکه انسان کامل -که از او به حجت خدا تعبیر می‏شود- از آن جهت که علت غایی وجود انسان و... است، وجودش همیشه ضروری است.

● پرسش: با برهان امکان اشرف چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام استدلال می‏شود؟

▪ پاسخ: حکما می‏گویند: وجود، حیات، علم، قدرت، رحمت وسایر کمالات از مبدأ فیّاض بر موجودات پایین نمی‏رسد مگر آنکه در مرتبه سابق، بر موجود اشرف رسیده باشد، همانند چراغی که نزد ما روشن است، ابتدا مکانی که نزدیک به اوست روشن می‏شود، سپس دورتر از آن استفاده می‏کند و... .

در امور غیر حسّی از قبیل وجود وحیات وعلم وقدرت وتمام کمالات که از ذات اقدس الهی تراوش نموده وبر ماهیّات امکانی تجلّی می‏یابد، در ابتدا ماهیّاتی بهره‏مند می‏شوند که در رتبه، اشرف واقدم از سایر ماهیّات هستند.

علامه طباطبایی؛ می‏گوید: «معنا ومفهوم قاعده امکان اشرف آن است که ممکن اشرف باید در مراتب وجود اقدم از ممکن اخسّ باشد، لذا باید ممکنی که اشرف از اوست قبل از او موجود باشد...».

ملاصدرا در استدلال بر این قاعده می‏گوید: «اگر ممکن اخسّ از طرف خداوند موجود شد باید قبل از او ممکن اشرف موجود باشد وگرنه در صورت تحقق، هم‏زمانی اشرف واخسّ لازم می‏آید که دو چیز در یک مرتبه برای یک ذات از یک جهت از واجب لذاته صادر شود، که محال است. ودر صورتی که موجود اشرف بعد از موجود اخس وبه واسطه موجود شود لازم می‏آید که معلول، اشرف از علت واقدم از او باشد، که این نیز محال است...».( نهایة الحکمة، ص ۳۲۰و۳۱۹)

می‏دانیم که انسان، اشرف مخلوقات است، زیرا او اشرف از حیوان، وحیوان اشرف از گیاه وگیاه اشرف از جماد است. وبه حکم قاعده امکان اشرف، محال است وجود از مبدأ فیاض به جماد برسد قبل از آنکه در رتبه سابق، به حیوان رسیده باشد، وهمچنین به حیوان برسد قبل از آنکه در رتبه سابق به انسان رسیده باشد. ونیز محال است که وجود، حیات، علم، قدرت وجمال وجلال و... از مبدأ فیّاض بر افراد انسان برسد قبل از آنکه این کمالات به انسان کاملی که حجت خدا روی زمین است رسیده باشد.

بنابراین قاعده، مادامی که فردی از افراد بشر در خارج موجود است باید فردی به نام انسان کامل که از او به حجت خدا تعبیر می‏شود روی زمین موجود باشد.

کلینی به سندش از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمود: «الحجّة قبل الخلق ومع الخلق وبعد الخلق»؛ «حجت، قبل از خلق وبا خلق وبعد از خلق خواهد بود.»( کافی، ج ۱، ص ۱۷۷، ح ۴)

ونیز می‏فرماید: «لو لم‏یبق فی الأرض إلّا اثنان، لکان أحدهما الحجّة»؛ «اگر در روی زمین جز دو نفر کسی نباشد حتماً یکی از آن دو امام خواهد بود.»( همان، ص ۱۷۹، ح ۱)

● پرسش: برهان مظهر جامع بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام را چگونه تقریر می‏نمایید؟

▪ پاسخ: ابن ترکه در «تمهید القواعد» بر ضرورت وجود امام حیّ در هر زمان، به دلیلی به نام «برهان مظهر جامع» تمسّک کرده است که ما آن را به طور خلاصه در ضمن مقدماتی این گونه تقریر می‏کنیم:

۱) انسان کامل دارای مقامی است که هیچ موجودی از موجودات جهانِ امکان هم‏وزن آن نیست.

۲) ذات واجب، به هیچ وصفی حتّی وصف اطلاق محدود نمی‏باشد، لذا اطلاق، وصف ذات نبوده بلکه عنوان آن می‏باشد. وامّا اوّلین تعیّن وظهور او همان وحدت حقیقی است که دارای دو چهره واحدیت واحدیّت می‏باشد.

۳) هویّت مطلقه خداوند چون در مقام ظهور، احکام وحدت بر آن غلبه دارد، لذا کثرت نه تنها مقهور بلکه محو می‏گردد.

نتیجه: چون در وحدت ذاتی، مجالی برای اسمای تفصیلی نیست، زیرا که تفصیل نحوه‏ای از کثرت است وهر گونه کثرتی در آنجا مقهور است، ودر مظاهر تفصیلی‏ای که در عالم خارج ظاهر می‏شوند واز اجزای عالم اکبر شمرده می‏شوند، احکام کثرت، غالب بر وحدت واحکام آن است، یعنی وحدت ذاتی در این مظاهر، ظهوری ندارد، پس فرمان الهی مقتضی صورتی اعتدالی است که در آن وحدت، ذاتی ویا کثرت امکانی بر یکدیگر غلبه نداشته باشد، تا آنکه بتواند برای حق، مظهری از جهت اسمای تفصیلیه ووحدت حقیقیه آن باشد. وآن صورت اعتدال که از عدالت کبرا برخوردار است همان انسان کامل است که احاطه بر جمیع مراتب مطلقه ذاتی ومقیّده کونی دارد، واز یک سو به واحدیّت که در دایره عالم الوهیّت وفوق آن است مرتبط است واز دیگر سو به عالم طبیعت وابسته است.( تمهید القواعد، ص ۱۷۲ ؛ تحریر تمهید القواعد، آیت اللَّه جوادی آملی، ص ۵۵۵-۵۴۸)

● پرسش: برهان تجلّی اعظم چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: از جمله ادلّه عقلی که بر وجود امام زمان (ع) استدلال کرده‏اند برهان تجلّی اعظم است. وتقریر آن چنین است:

الف) تجلیّات که همان ظهورات است در قرآن وروایات به آن اشاره شده است، آنجا که خداوند می‏فرماید: «کُلُّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ»؛ «هر روز خداوند در شأنی است.»( سوره الرحمن، آیه ۳۱)

ب) این تجلیات وظهورات، انفطار موجودات از ذات واجب‏الوجود است که همگی به نحو قیام فعل به فاعل به او قائمند.

ج) اسمای الهی معرّف صفات جمالی وجلالی ذات اقدس حقّند، واین اسما به اعتبار جامعیّت برخی بر برخی دیگر، فضیلت وبرتری دارند.

د) وجود اسم اعظم خداوند تجلّی اعظم لازم دارد که همان انسان کامل است که فردی از او شایسته‏تر نیست. وآن مظهر اَتَمّ وکعبه کلّ ومظهر اسم اعظم الهی در این زمان، خاتم اولیا حضرت مهدی (ع) است، ودیگر ابدال واوتاد کُمّل وآحاد وافراد غیر کمّل به فراخور حظّ ونصیبشان از تحقّق به اسمای حُسنا وصفات علیای الهیه، به آن مرکز دایره کمال، قرب معنوی انسانی دارند.

● پرسش: برهان تقابل قطبین چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: این برهان را با دو مقدمه بیان می‏کنیم:

الف) خداوند متعال تجلیّات جمالی وجلالی دارد، ودر الوهیّت وتجلیّات وصفات خود کامل است.

ب) به مقتضای تقابل بین قطبین ومحاذات بین قطب الوهیّت وتجلّی تام، وبین قطب عبودیّت ومتجلّی ومجلای تام ولزوم سنخیّت بین این دو، لازم است که در روی زمین انسان کامل در عبودیّت ومتجلّیات الهی موجود باشد تا تجلّی اَتَمّ بدون مجلای اَتَمّ لازم نیاید. واین انسان کامل کسی غیر از حجت خدا وخلیفه وولیّ او نیست که در اصطلاح فلسفه اشراقیون از او به «کلمه قدسیه الهیه» تعبیر شده ودر فلسفه مشّائیون از او به «عقل دهم» تعبیر می‏شود. واوست که چگونگی خضوع وعبادت مناسب با شأن ومرتبه خداوند را می‏داند وبه آن عمل می‏کند، وچنین کسی جز حضرت حجة بن الحسن المهدی (ع) در این زمان نیست.

● پرسش: قانون عدم‏تبعیض در فیض چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: نبوّت وامامت فیض معنوی است. از دیدگاه کلیمیان با مرگ حضرت موسی (ع) این فیض وارتباط بشر با عالم لاهوت قطع شد. ونیز پروتستان‏های مسیحی معتقدند که با به دار آویخته شدن حضرت مسیح (ع) ارتباط بشر با عالم لاهوت قطع شد.

اهل سنّت از فرقه‏های اسلامی نیز خود را از این فیض محروم کرده ومعتقدند که با فوت پیامبر (ص) این فیض قطع شده است. حال جای این سؤال است که چرا امت اسلامی بعد از پیامبر اسلام (ص) از این فیض محروم باشد؟ مگر از امت‏های پیشین کمتر است؟ چرا خداوند متعال چنین فیضی -که همان ارتباط با عالم ربوبی توسط امام است- را به آنها نداده باشد.

شیعه امامیه این مشکل را حلّ کرده وبه این سؤال پاسخ داده است. امامیه می‏گوید: این فیض از طریق وحی ونبوت گر چه با فوت پیامبر (ص) قطع شد ولی از طریق انسان کامل برقرار است که امروزه در وجود نازنین حضرت مهدی (ع) متبلور است.

پروفسور هانری کربن استاد دانشگاه سوربن پاریس می‏گوید: «به عقیده من مذهب تشیّع تنها مذهبی است که رابطه هدایت الهی بین عالم انسانیّت وخداوند را به طور مداوم حفظ نموده وولایت را به صورت زنده تا قیامت ثابت ومستمرّ نگاه داشته است...».( الشیعة، علامه طباطبایی؛، ص ۱۵)

● پرسش: برهان لزوم عقل بالفعل چگونه بر وجود امام زمان‏علیه‏السلام دلالت دارد؟

▪ پاسخ: فارابی برهانی را اقامه کرده که قابل انطباق بر وجود امام زمان (ع) است. او می‏گوید: «هر عضوی از اعضای مدینه فاضله را صلاحیّت آن نیست که ریاست مدینه فاضله را بر عهده گیرد. رئیس مدینه فاضله نمی‏تواند هر کسی باشد، زیرا ریاست به دو چیز است: یکی آنکه شخص از حیث سرشت وطبیعت آماده آن مقام باشد. دیگر آنکه ملکه وهیئت ارادی چنان کاری را داشته باشد. چنین انسانی، انسان کامل است که بالفعل هم عقل است وهم معقول... . این رئیس هم معلّم است وهم مرشد وهم مدبّر...».( تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ص ۴۳۸)

فارابی برای برپایی اجتماع، وجود معلّم را که همان امام است ضروری می‏داند. واین یکی از عقاید شیعه است که باید امام بر اجتماع، اشراف کامل داشته باشد. این فیلسوف بزرگ، امام را عقل بالفعل می‏داند، یعنی انسانی که همه امکانات عقلی، طبعی وکسبی در وجود او در مرتبه کمال ونهایی به فعلیّت رسیده ودائم‏الاتصال به عقل فعّال است، بلکه خود به گونه‏ای عقل فعّال است. فارابی چنین شخصی را شایسته آن می‏داند که در رأس جامعه قرار گیرد ومعلّم ومربّی وامام ورئیس باشد. در نظر او این گونه رئیسی در جامعه به منزله قلب است در بدن انسان.( ر.ک: آراء اهل المدینة الفاضلة، فارابی، ص ۸۹)

● پرسش: آیا می‏توان از راه حساب احتمالات، وجود امام زمان‏علیه‏السلام را به اثبات رساند؟

▪ پاسخ: مرحوم شهید صدر؛ در این باره می‏فرماید: «قضیّه مهدی (ع) حقیقتی است که امت اسلامی در طول قرن‏ها با آن زندگی نموده است، وخصوصاً در طول هفتاد سال سُفرا ونوّاب خاص حضرت (ع) در خلال معاشرتشان با مردم به آن تذکّر داده‏اند، در حالی که هیچ کس در این مدت حرف خلافی از آنها نشنیده است. آیا انسان می‏تواند باور کند که دروغی بتواند نه تنها در مدت هفتاد سال بلکه قرن‏ها دوام آورد، ویا چهار نفر به عنوان نایب آن حضرت (ع) بر او اتفاق داشته باشند بدون آنکه هیچ گونه شکّ وتردیدی برای کسی پدید آید، وبدون آنکه بین آن چهار نایب کمتر علاقه خاصی وجود داشته باشد تا مجوّز توافق بر کذب شود. از قدیم الایام گفته شده که ریسمان دروغ کوتاه است. ونیز منطق حیات وزندگانی ثابت می‏کند که از جهت علمی وبه حساب احتمالات محال است که دروغی به این شکل بتواند دوام آورده واطمینان تمام امت را جلب نماید».( بحث حول المهدی (ع)، ص ۱۱۰و۱۰۹)

● پرسش: آیا ادله عقلی، وجود امام زمان معینی را اثبات می‏کند؟

▪ پاسخ: در پاسخ باید گفت:

۱) ادلّه عقلی، تنها دلالت بر ضرورت ولزوم وجود امام کامل وقطب عالم امکان دارد، وبر امام زمان شخصی که همان مهدی موعود (ع) است دلالتی ندارد، ولی این ادله نظریه شیعه امامیه را در اعتقاد به وجود امام کامل ومعصوم، مورد تأیید قرار می‏دهد، ولذا این ادله تنها بر نظر شیعه انطباق دارد.

۲) استاد حسن‏زاده آملی می‏فرماید: «در این مقام دو نوع بحث لازم است: یکی کلّی ودیگری شخصی. مقصود از کلّی اینکه براهین قطعی عقلی، بر وجوب وجود حجّتی قائم به طور دائم قائمند، وبه امتناع خلوّ عالم امکان از لزوم چنین واسطه فیض الهی حاکمند که «الامام اصله قائم ونسله دائم». ومراد از بحث شخصی اینکه برهان معرّف فرد نیست که جزئی نه کاسب است ونه مکتسب. لذا باید آن را از طریق دیگر شناخت، چنان که احادیث متظافر بلکه متواتر اهل عصمت ووحی، معرف شخص آن حضرتند».( نهج الولایه، ص ۷و۸)

۳) عرفای اسلامی یکی از شرایط حتمی سلوک را، داشتن شیخ واستاد می‏دانند، وآن بر دو قسم است: استاد عام واستاد خاص.

استاد عام آن است که به طور خصوص مأمور به هدایت نباشد ورجوع به او از باب رجوع به اهل خبره بوده باشد.

وامّا استاد خاص آن است که به طور خصوص منصوص به ارشاد وهدایت است وسالک را در هیچ حالی از احوال از مرافقت وهمراهی استاد خاص گریزی نیست.( رساله لب اللباب، ص ۱۳۴و۱۳۳)

این مطلب حتی نزد عرفای اهل سنّت نیز ثابت است، زیرا آنها نیز به دو استاد یکی عام که از آن به قطب ومرشد ودیگری خاص که همان واسطه فیض الهی وقطب عالم وجود امکانی است، تعبیر می‏کنند. که اگر در عالم نباشد، عالم دگرگون می‏شود، زیرا ثبوت ووجود عالم وابسته به اوست. از این رو است که می‏بینیم عده‏ای از عرفای اهل سنّت با آنکه معتقد به استاد عام ومرشد وپیر مرادند به وجود امام مهدی (ع) به عنوان قطب عالم امکان که انسان، با گذشتن از حقیقت نوریه ولائیه او به مقام کمال مطلق می‏رسد اعتراف دارند از قبیل:

۱) عبدالوهاب شعرانی.( الیواقیت والجواهر، ج ۲، ص ۱۲۷)

۲) محیی‏الدین بن عربی.( فتوحات مکیه)

۳) جامی حنفی.( شواهد النبوة، ص ۴۰۴)

۴) عطار نیشابوری.( ر.ک: ینابیع المودة، ج ۳، ص ۳۵۱و۳۵۰)

۵) ملای رومی.( همان)

ودیگران.

به تعبیر دیگر: ادله‏ای که ذکر شد بیانگر ضرورت وجود امام معصومی است که نزد عرفا از او به قطب دایره امکان تعبیر می‏شود. وقطب، در عرفان در هر زمان یکی بیش نیست، واجتماع قطبین محال است. وچون جامع جمیع نشآت ومصداق اسم شریف «یا من لایشغله شأن عن شأن» می‏باشد از خطا وسهو ونسیان مبرّاست چه رسد به گناه وعصیان. وچون حجاب اقرب است ومتحقق به حقیقت محمدیّه، همه ماسوی از مشکات نور او اقتباس می‏کنند.( ر.ک: مقدمه قیصری، فصل ۱۲، رسالة فی التوحید والنبوة والولایة)

لازم به ذکر است که این اصطلاحات از متونآیات وروایات استفاده شده است. واژه قطب می‏تواند یکی از این اصطلاحات باشد، امیرالمؤمنین (ع) در خطبه شقشقیّه برای خود تعبیر «قطب» را به کار برده است، آنجا که می‏فرماید: «أما واللَّه لقد تقمّصها ابن أبی‏قحافة وإنّه لیعلم أنّ محلّی منها محلّ القطب من الرحی»؛ «هان! به خدا قسم -ابوبکر- پسر ابی‏قحافه ردای خلافت را پوشید در حالی که می‏دانست جایگاه من در خلافت چون محور سنگ آسیا به آسیاست.»( نهج البلاغه، خطبه سوم)

● پرسش: چه فایده‏ای در وجود امامی است که حافظ شرع وملّت نبوده واجرای احکام الهی نمی‏کند؟

▪ پاسخ: گاهی سؤال می‏شود: اگر قرار است که امام در پشت پرده غیبت باشد وبر کسی ظاهر نگردد ونیز متولی اقامه حدّ وتنفیذ حکم نگردد ومردم را به حقّ وجهاد با دشمن دعوت نکند، چه فایده‏ای در وجود اوست.

۱) غیبت امام به جهتی از ناحیه ما می‏باشد، ولذا در ظهور او نیز عملکرد ما دخیل است.

۲) در عصر غیبت هرگز حدود الهی وتنفیذ احکام ودعوت به حق وجهاد با دشمنان تعطیل نمی‏گردد، بلکه بنابر توکیل عام از جانب امام زمان (ع) این امور به فقها واگذار شده است.

۳) امام گرچه غایب است ولی نسبت به احکام کلّی جنبه نظارتی داشته وحافظ مجموعه شریعت است. ولذا در صورتی که اجماعی بر خلاف حق تشکیل شود دخالت کرده والقای خلاف می‏نماید.

۴) وجود امام آن گونه که در جای خود گفته شد واسطه فیض الهی وعلت غایی خلقت است، وبدون او زمین مضطرب خواهد شد، ولذا او واسطه تکوین نیز می‏باشد.

۵) امام، گرچه از انظار عموم مردم غایب است ولی نسبت به نفوس قابل هدایت باطنی دارد، او هر نفسی را که قابل هدایت ببیند از راه باطن او را به حقّ وحقیقت رهنمون خواهد ساخت.