جنبش جنگل و اختلاف هایش

جنبش جنگل در زمانی شکل گرفت که کنشگران آن عصر به دلیل دست نیافتن به آرمان های مشروطه دچار از هم گسیختگی و سرخوردگی هایی شده بودند

جنبش جنگل در زمانی شکل گرفت که کنشگران آن عصر به دلیل دست نیافتن به آرمان‌های مشروطه دچار از هم گسیختگی و سرخوردگی‌هایی شده بودند. روزهایی که با آغاز جنگ جهانی اول و اعلام بی‌طرفی ایران در این جنگ، شمال و جنوب ایران در تاخت و تاز نیروهای روس و انگلیس قرار گرفته و به دلیل عدم ثبات و قدرت دولت مرکزی وقت، کشور به جولانگاه بیگانگان تبدیل شده بود. میرزا کوچک جنگلی ملقب به یونس که خود از تیر خوردگان عصر مشروطه بود به مانند دیگر نقاط کشور تاب ظلم بیگانگان به مردم خود را نیاورد و دست به خیزشی زد که از بهار ۱۲۹۴ تا پاییز ۱۳۰۰ فضای سیاسی کشور را تحت تاثیر خود قرار داد.

حرکتی که با دیدگاه‌های مختلف، گاهی یار و گاهی دشمن، یک تفکر خوانده شد که با نگاهی دقیق به مسیر حرکتی این جنبش نشان‌هایی از یک حرکت دموکرات در آن دیده می‌شود. جنبشی که از تمامی اعتقادات با ریشه‌های مختلف و طبقات اجتماعی غیرهمسو را شامل می‌شد. میرزا پس از ایجاد هسته اولیه، کسما را به عنوان پایگاه متمرکز خود انتخاب کرد. کسما تا فروردین سال ۱۲۹۸ به عنوان پایگاه رسمی نهضت بود که در این میان نمی‌توان نقش حاج احمد کسمایی را نادیده گرفت. فردی که بنا به نوشته‌هایی چون خاطرات کوچکپور از قدرت بسیج مردم محلی اطراف کسما به خوبی برخوردار بود.

در این میان می‌توان به قدرت مالی حاج احمد کسمایی نیز اشاره کرد که خرید اسلحه و مهمات تا ۱۷ ماه اول شروع قیام با شخص ایشان بود که این دو حسن اولیه در ادامه نهضت سبب‌ساز مشکلاتی برای جریان شد. دو حمله ابتدای دولت به جنگلی‌ها توسط عبدالرزاق شفتی و سردار مقتدر صورت پذیرفت که هردو با شکست سخت قوای دولتی همراه بود که در جنگ دوم از نقش حسن خان آلیانی و خالو قربان نمی‌توان به سهولت گذشت. پس از آن، درگیری‌ها با ارتش روسیه صورت گرفت که شرح جزییات آن از این مقال خارج است اما با انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه، جنگلی‌ها توانسته‌اند تا حدودی از فشار قوای روسی بیرون بیایند. در این میان نیروهای روسی که در شهرهایی مانند قزوین و همدان نیز پراکنده بودند برای بازگشت به کشورشان به عبور از گیلان نیاز داشتند. منطقه‌یی که قدرتش دست جنگلی‌ها بود.

نیروهایی که به دفعات با آنها درگیری نظامی پیدا کرده بودند. در این میان به دلیل عدم دستیابی تفاهم بین طرفین، جنگ سختی در منجیل روی داد که طیاره‌های انگلیسی نیز به کمک روس‌ها آمدند و تلفات جنگلی‌ها در این میان بسیار بود. در ۲۲ مرداد ۱۲۹۷ با عقد قرار داد میان جنگلی‌ها و انگلیس‌ها، جنگلی‌ها به رسمیت شناخته شدند و انگلیس‌ها اجازه رفت و آمد در محورهای گیلان را به دست آوردند. با استقرار انگلیس‌ها در منطقه نفوذ دولت مرکزی بیش از گذشته شد. در این دوره، قلمروی جنگلی‌ها به دو قسمت فومنات به فرماندهی میرزا و لاهیجان به فرماندهی دکتر حشمت تقسیم شده بود. در این میان وثوق‌الوله از تمام ترفندهای خود برای ضربه زدن به نهضت استفاده کرد و با فرستادن نیروهای نفوذی در میان جنگلی‌ها و بد نام کردن نهضت و همچنین انواع و اقسام کمک‌ها به نیروهای انگلیسی جهت دور زدن و محاصره جنگلی‌ها سبب شد تا افرادی همچون احمد کسمایی در اوایل اسفند ۱۲۹۷ خود را تسلیم حکومت وقت کنند. اختلافی که نشان از اختلافات ریشه‌یی در میان میرزا و وی داشت. میرزا پایگاه نظامی خود را از کسما به گوراب زرمیخ تغییر داده بود (مجاهدین کسما- طرفداران حاج احمد کسمایی-از میرزا بد می‌گفتند که چرا مثلا درگوراب زرمیخ اقدام به تاسیسات نظامی کرده و به کسما توجهی ندارد و چرا افراد غیرمحلی را به کار مسلط ساخته و خودی‌ها را فراموش کرده است). در اینجا دو جریان درجنبش دیده می‌شود؛ گروهی که عمدتا منشا سنتی و روستایی دارند که در کسما مستقر بودند و گروهی که تفکر شهری و با اهداف مشروطه‌خواهانه داشته و در گوراب زرمیخ بودند.

گروه میرزا در اردیبهشت ۱۲۹۸ پس از بازگشت مخفیانه به گیلان خود را به روستای زیده از توابع آلیان رساند. پس از یک ماه کنسولگری انگلیس از بازگشت جنگلی‌ها و سازماندهی مجدد آنان با خبر شد و در آن هنگام قرار داد۱۹۱۹ بین دولت وثوق‌الدوله و انگلیس امضا شد که وابستگی دولت را بیش از پیش نمایان ساخت. سردار معظم حاکم رشت قصد حمله به آلیان را به همراه رییس آتریاد تهران کیکا چینینوکف کرد و در نامه‌یی به میرزا بیان داشت که به او تامین می‌دهد که میرزا پاسخ داد: «دیر آمدی‌ ای نگار سرمست. از صدر تا ذیل مرقومه ۲۱ شهر جاری- قمری- را بادیده دقت دیدم. بنده به کلمات عقل‌فریبانه اعضا و اتباع این دولت که منفور ملتند فریفته نخواهم شد. از این پیش‌تر نمایندگان دولت انگلیس با وعده‌هایی که به سایرین دادند و یکبارگی قباله مالکیت ایران را گرفتند، تکلیفم کردند، تسلیم نشدم. مرا تهدید و تطمیع از وصول به مقصود و معشوقم باز نخواهد داشت. وجدانم به من امر می‌کند در استخلاص مولد و موطنم که در کف قهاریت اجنبی است کوشش کنم» وی در ادامه بیان داشت: «دولتی که نتوانست مملکت را از سلطه اقتدار دشمنان خارجی نجات دهد، وظیفه ملت است که برای خلاصی وطنش قیام کند»وی هدف خود را در این نامه برقراری جمهوریت در ایران و آنکه کشور با قانون مشروطیت از روی مرام دموکراسی اداره شود بیان کرد.

با در اختیار گرفتن جنوب روسیه توسط بلشویک‌ها و عدم رضایت مردم از قرار داد ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله، فضای مجددی برای جنبش فراهم شد. بنا به اسناد نخستین دیدار بلشویک‌ها با جنگلی‌ها در چیش از راهپیمایی صورت پذیرفت اما دیدارهای اصلی در تابستان ۱۲۹۸ مقرر شد. احسان‌الله در این‌باره می‌گوید که میرزا برای ارتباط با بلشویک‌ها عازم لنکران شد ولی رابطه برقرار نشد تا در سفری هشت ماهه به باکو و تفلیس نظرات آنان را به جنگلیان منتقل کند. با قوت‌گیری بلشویک‌ها از قدرت انگلیس‌ها روز به روز کاسته می‌شد و مسیر را به سمتی پیش می‌برد که توافقی بین دولت وقت و جنگلیان صورت گیرد و در ۲۸ دی ۱۲۹۹ طی اطلاعیه‌یی خبر صلح بیان می‌شود. هدف جنگلی‌ها از این امر تجدید و سازماندهی قوا بود آن هم در برهه‌یی که دیگر دولت در موضع ضعف قرار گرفته بود. ارتش سرخ بیست روز پس از فتح باکو به کشتی‌های روسی حکومت قبل خویش در انزلی حمله کرد و روز یک خرداد انگلیس‌ها نیز از ترس‌شان رشت را تخلیه کردند. در این بین زمینه برای بازگشت میرزا به رشت فراهم شد و در تاریخ ۱۴ خرداد۱۲۹۹ انقلاب جنگل به پیروزی رسید و در سبزه میدان به ترتیب گاژانف رییس قوای بلشویک، احسان‌الله خان و میرزا کوچک سخنرانی کردند. بلشویک‌ها در ۱۷ ماه انقلاب از ابتدا تا اوایل زمستان۱۲۹۹ سیاست کمونیست جنگی را دنبال کردند و در ادامه سیاست نپ را در گیلان نیز مانند تمام دنیا

به اجرا گذاشتند. در همان برهه اولیه بود که در روزنامه جنگل مقالاتی همچون اسلام، جمهوری و سوسیا لیسم به چاپ رسید و نام مقامات به جای وزیر، کمیسر و در عوض حکومت، سودیت اعلام شد. ورود حزب عدالت به گیلان و برگزاری نخستین کنگره و تغییر نام به حزب کمونیست ایران نشان از دخالت گروهی جدید که اکثرا پرورش یافته تفکر روسی بودند به سرکردگی سلطان‌زاده داشت. نزدیکی دو جریان بخش بلشویکی جنگل یعنی احسان‌الله خان و خالو قربان، با سلطان‌زاده و پیشه‌وری از حزب کمونیست باعث شد تا اختلافات با میرزا سبب شود تا او در ۱۸ تیر به نشانه اعتراض به روش آنها رشت را به سوی فومنات ترک کند. جریان فوق با نشان دادن آنکه انقلاب جنگل ذاتا بورژوادموکراتیک است در۹مرداد کودتایی را انجام داد که در راس احسان‌الله خان بود و خواست جریان خود را در ۴بند، تشکیل ارتش سرخ ایران، حمله به تهران، لغو عوارض فئودالی و برقراری روابط تجاری با روسیه بیان داشت.

بلشویک‌ها جهت تعقیب جنگلی‌ها به فومنات سرازیر شدند و جنگ سختی روی داد. در موقعیت کنونی اتفاقات دیگری مانند ملاسرا که بنا به خاطرات اسماعیل جنگلی معین شده که از اختیارات میرزا خارج بوده توسط حسین آلیانی انجام گرفته که پیامد آن دستگیری حیدر عمو اوغلی و فرار خالو قربان از مهلکه بود البته ماجرا به همین جا ختم نشد و آلیانی و لشگریانش به رشت حمله ور شدند. درست در زمانی که خالو قربان ریاست رشت و احسان‌الله خان ریاست لاهیجان واطراف را بر عهده داشت این امر نه‌تنها باعث دل چرکین شدن بلشویک‌ها شد بلکه در ادامه باعث شد تا به دلیل برقراری رابطه میان روسیه و انگلیس خالو قربان با سردار‌سپه دیدار کرده و زین پس راه را برای سردار سپه باز کرد تا رشت در اختیار او قرار گرفته وهمگی در لشگری واحد به سمت آلیان حمله ور شدند.

عده‌یی از جنگلی‌های بلشویک از انزلی به روسیه رفته و میرزا که دیگر قدرت کمی داشت تحت محاصره قرار گرفت. در نهایت زمانی که میرزا تمام یاران نزدیک خود را از دست داده بود و از قدرت کمی در انقلاب جنگل برخوردار بود به همراه تنها یار باقی مانده خود سر به کوه گذاشت و سپس در ۱۱ آذر ۱۳۰۰ سر از تن وی جدا کردند و جنبش مردمی جنگل توسط نیروهای خارجی و وابستگان داخلی و عدم پیروی جنگلی‌ها از مشی صحیح به پایان رسید.

سهیل سجودی

عضو شورای مرکزی خانه فرهنگ گیلان