شجاعت شاخدار

«شجاعت» بی هیچ تردید, یک فضیلت بزرگ انسانی به شمار می رود تاریخ بشریت همواره وام دار نقش آفرینی انسان های شجاع در برهه های حساس و سرنوشت ساز بوده است اگر شجاعت نبود, چه بسا انسان هنوز ترجیح می داد از ترس جان, به زندگی در غارها ادامه دهد و به اندک بهره مندی از طبیعت بسنده کند و از رویارویی با هر چه ترسناک است بپرهیزد و از ترس مرگ, بمیرد

«شجاعت» بی‌هیچ تردید، یک فضیلت بزرگ انسانی به شمار می‌رود. تاریخ بشریت همواره وام‌دار نقش‌آفرینی انسان‌های شجاع در برهه‌های حساس و سرنوشت‌ساز بوده است. اگر شجاعت نبود، چه‌بسا انسان هنوز ترجیح می‌داد از ترس جان، به زندگی در غارها ادامه دهد و به اندک بهره‌مندی از طبیعت بسنده کند و از رویارویی با هر چه ترسناک است بپرهیزد و از ترس مرگ، بمیرد. پس بیراهه نیست اگر ادعا کنیم: بی‌شجاعت، تاریخ عمر انسان، شاید به چند سال هم نمی‌رسید و خیلی زود نسل او در آغوش انقراض می‌آرمید.

اما این «شجاعت» چیست؟ گفته‌اند که شجاعت نقطه اعتدال دو صفت افراطی و تفریطی، یعنی «تهور» و «ترس» است. تهور، بی‌باکی کور و بی‌بهره از محاسبه عقلانی و ترس، عمده کردن و اتکای محض به محاسبه فراعقلانی، هر یک به نحوی دشمن موجودیت هویت انسانی به شمار می‌آیند.

آیا این‌گونه برداشت از شجاعت از منظر کارآمدی، نقش و تاثیری راهگشا و تعیین‌کننده در زندگی اجتماعی انسان‌ها دارد؟

به گمان من، تفسیر «توصیفی» از شجاعت به مثابه نقطه اعتدالی (میانی) در یک بردار، که از سویی به انتهای «تهور» و از سوی دیگر به انتهای «ترس» می‌انجامد، حتی اگر در مقیاس زندگی فردی و عرصه خصوصی اندک خاصیتی داشته باشد، در اندازه‌های زندگی اجتماعی و عرصه عمومی چندان هنرمندی و کارآمدی و سودمندی نخواهد داشت. ما به یک رویکرد «تحلیلی» از فضیلت شجاعت نیازمندیم. در چنین چشم‌اندازی از واکاری شجاعت، جنبه‌های ساختاری این صفت مورد توجه قرار می‌گیرد. ساختار شجاعت را چهار مولفه اساسی قوام می‌بخشد:

۱) عقلانیت، به مفهوم وجاهت در منطق عقل عرفی یا عقل جمعی.

۲) هنجارمندی، به مفهوم برخورداری از سلامت روانشناختی.

۳) حقیقت‌جویی، به مفهوم هدف‌مندی متعالی و انسان‌دوستانه.

۴)اخلاق‌مندی، به مفهوم وفاداری به سه مولفه فوق در عرصه عمل شجاعانه.

به این ترتیب، «شجاعت» آن‌گاه که از این مولفه‌ها بهره‌ای دارد، فضیلت است و شایسته ستایش. در غیر این صورت چیزی در حد کله‌شقی (و به تعبیر جلال‌آل‌احمد درباره لشکرکشی سلطان محمود غزنوی به هند: کله‌خری) و بی‌باکی ابلهانه و بی‌سرانجام است. اگر همه ملت‌ها در روند تحولات تاریخی و اجتماعی جامعه خویش، شخصیت‌هایی را داشته‌اند که با تصمیم‌ها یا اقدام‌های شجاعانه، سرنوشت‌ مردم خود را به خوبی رقم زده‌اند و نام نیک آنان در حافظه و خاطره ملی مردمشان باقی مانده است، بی‌گمان پای استوار شجاعتی از آن دست که برشمردیم در میان بوده است.

به خاطر آوریم تصمیم تاریخی امام خمینی را در مورد اعلام بی‌اعتنایی مردم به مقررات حکومت نظامی در روز ۲۱ بهمن سال ۵۷. فرماندهی حکومت نظامی برای بازیابی تسلط از کف رفته‌اش بر اوضاع پایتخت، زمان ممنوعیت رفت‌وآمد مردم را چهار بعدازظهر، (به جای ۱۰ شب) اعلام کرد و نقض آن را با انواع تهدید درآمیخت. تصمیم شجاعانه رهبری انقلاب برای دعوت از مردم و شکستن دلیرانه آن اعلامیه‌، ‌کاری بس مهم بود که در واقع سرنوشت رژیم پهلوی را یکسره کرد اما آن شجاعت تاریخی، هم عقلانی بود – چرا که با اقبال گسترده مردم مواجه شد- هم برخاسته از یک روانشناسی سالم و هنجارمند و نه خودشیفته و تک‌رو و البته برای یک هدف متعالی یعنی تحقق آرمان‌های حق‌طلبانه ملت ایران و خلاصه شجاعت تمام‌عیار به حساب می‌آمد.

در قضیه ملی کردن صنعت نفت نیز شاهد جلوه‌ای از شجاعت واقعی و برخوردار از ویژگی‌های چهارگانه هستیم.

دفاعیات ماندگار بسیاری از مبارزان و مجاهدان راه آزادی و استقلال در بیدادگاه‌های دوران استبداد پهلوی و خطرپذیری‌های کم‌نظیر رزمندگان و فرماندهان در دوران جنگ، همه نمونه‌هایی از فضیلت شجاعت اصیل به شمار می‌آیند. اما در برابر این‌گونه اصیل از شجاعت، متاسفانه تاریخ بشر در همه جا و از جمله در این مرز و بوم با نوعی دیگر از شجاعت نیز سروکار داشته است که من آن را «شجاعت شاخدار» می‌نامم. اگر شجاعت اصیل در هر موقعیت و موضعی، خواه غالب یا مغلوب، خواه در قدرت یا خارج از قدرت و حتی در اسارت، امکان بروز و ظهور دارد، «شجاعت شاخدار» منحصر به کسانی است که در موضع قدرت‌اند و برخوردار از مزایا و امکانات آن. «شجاعت شاخدار» نه به عقلانیت جمعی اعتنا دارد و نه از دغدغه حقیقت‌جویی و اخلاق‌مندی بهره برده است. به لحاظ روانشناختی نیز سرمایه اصلی‌اش، احساس فرهمندی و خودشیفتگی و خود حق‌پنداری و در یک کلام، ایمان بی‌چون و چرا به حقانیت خویش است. «شجاعت شاخدار» به اصطلاح «بی‌فرمان» و «ترمزبریده» است، هیچ چیز جلودارش نیست و چون تاب پذیرش منطق عقل جمعی را ندارد، برای نمایش شجاعت خویش، با هر صدای متفاوت و نسیم مخالفی بی‌رحمانه و غیراخلاقی می‌ستیزد و جز به سکوت محض یا نابودی‌اش رضایت نمی‌دهد.

«شجاعت شاخدار» به همان میزان که در عرصه بیرونی (جهانی) نمایش شجاعت و بی‌باکی و ایمان و استواری می‌دهد در عرصه درونی (ملی) از کمترین واکنش ناموافق می‌هراسد و به ناچار به شیوه‌‌های گوناگون انسداد و اختناق و استبداد توسل می‌جوید. ملاحظه می‌کنید که شجاعت شاخدار در ذات خود تا چه حد بزدل و بی‌بته است!

نمونه بسیار جالب «شجاعت شاخدار» در زمانه ما، جناب صدام‌حسین بود که برخی جلوه‌های هنرمندانه شجاعت‌اش، روزی روزگاری، حتی برخی از دوستان انقلابی ما را به توهم انداخت. موضع‌گیری‌های افراطی و سوپرفلسطینی او در دهه ۸۰ که رهبران فلسطینی را به خیانت متهم می‌کرد یا شلتاق‌های ضدآمریکایی‌اش پس از حمله به کویت، که موجب شد برخی او را با خالدبن ولید مقایسه کنند،‌ درست و همزمان در شرایطی رخ می‌داد که در سراسر عراق، دستگاه مخوف استخبارات رژیم بعثی، کمترین احساس مخالفتی را در هر جا، با قتل‌عام مردم پاسخ می‌داد. اما همین سردار شجاع، در چنبره حمله آمریکا، حتی شجاعت خودکشی نداشت. صدام‌حسین نمونه تمام‌‌عیار یک رهبر بی‌اعتقاد به عقل جمعی، برخوردار از شخصیت خودشیفته، بی‌بهره از کمترین انگیزه‌های حقیقت‌جویانه و بی‌اعتنا به تمامی معیارهای اخلاقی و مروت سیاسی بود.

«شجاعت شاخدار» بی‌تردید بزرگترین دشمن ملتی است که صاحبان قدرت و متولیان امورش دچار آن شده‌اند. ممکن است در برهه‌ای کوتاه از زمانه، نوعی غرور کاذب و سرمستی به ظاهر دلیرانه در کالبد روحیه ملی بدمد و احساس توانایی و پیروزی کاذب را در لایه‌های سطحی و عوام جامعه برانگیزاند، اما به زودی تلخی این حنظل، ذائقه مردم را فرامی‌گیرد و سرانجام آن شجاعت کور، دامنگیر شجاع شاخدار خواهد شد. مگر نشد؟!

هرگز فراموش نباید کرد که «شجاعت شاخدار» تنها و تنها به اتکای قدرت و با بهره‌گیری از مزایای قدرت امکانپذیر است و صدالبته با هزینه مردم و به حساب مردم.

هر اشتلم بی‌باکانه یا هر تصمیم و اقدام به اصطلاح شجاعانه و البته فاقد پرنسیپ توسط «شجاع شاخدار» در موضع قدرت، به حساب جامعه‌ای منظور می‌شود که طوعا یا کرها میدان عرضه‌اندام را در اختیار او قرار داده‌‌اند. مگر مردم مظلوم عراق دست به گریبان چنین هیولایی نبوده‌‌اند؟ خداوند نصیب هیچ ملتی نکند!

اینک وقت آن است که رمز و راز این نامگذاری را «شجاعت شاخدار» برای خواننده بازگو کنم. «گاو» حیوان صاحب قدرتی است که شاخ دارد اما عقل ندارد.

احمد پورنجاتی