پیش نگری فناوری

از اوایل دهه ۱۹۹۰ ما شاهـــــد رواج پیش نگری فناوری بوده ایم اما آیا واقعاً از پتانسیل آن اطلاع داریم و آیا می دانیم كه چه انتظاری می توان از رویكردهای مختلف به آن داشت

پیش نگــــری نه طالع بینی است و نه غیب گویی به قول ادوارد كورنیش - بنیانگذار و رهبر انجمن آینده جهان - «مهمترین هدف» از پیش نگری درك این نكته است كه با تداوم روندهای موجود، در آینده چه روی خواهد داد و به همین لحاظ تصمیم بگیریم كه آیا چنین آینده ای برای ما مطلوب است یا خیر و اگر نیست بكوشیم تا آن را تغییر دهیم.

مارتین، پیش نگری را «شامل تلاشی سیستماتیك برای بررسی آینده درازمدت علم، فناوری، اقتصاد، محیط و جامعه به منظور شناسایی فناوریهای عام و نوظهور و همچنین حوزه های زیربنایی تحقیقات استراتژیك كه احتمالاً بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهد داشت» تعریف می كند و هدف از آن را افزایش دقت در سیاستگذاری، كاهش مقاومت در فرآیند سیاستگذاری، ارتقای تعهد افراد به دستیابی به نتایج و ایجاد هماهنگی برای افزایش اثربخش سیاستها می داند.

در این راستا تاكید براین نكته ضروری است كه پیش نگری فناوری، همان پیش بینی فناوری نیست. در پیش بینی علاوه بر اینكه افقهای كوتاه مــــدت (مثلاً ۵ ساله) مدنظر پیش بینی كننده است، سعی براین است كه حداكثر دقت در پیش بینی صورت پذیرد، حال آنكه در پیش نگری جزئیات آینده چندان مهم نیست و تعیین اولویتها جهت انتخاب آگاهانه تر و تصمیم گیری هوشمندانه تر هدف اصلی آن است.

یادآور می شود در این مقاله گروه مدیریت فناوری سازمان مدیریت صنعتـی، واژه «پیـــش نگری فناوری» را به عنوان ترجمه واژه “TECHNOLOGY FORESIGHT” از میان واژگان آینده نگری فناوری، آینده نگاری فناوری و آینده شناسی فناوری، در نظر گرفته است. از آنجاكه این گروه بر آن است تا از واژگان پیشنهادی متخصصان و خوانندگان محترم مجله برای ترجمه واژگان تخصصی مدیریت فناوری حداكثر استفاده را نماید از این رو خوانندگان محترم می توانند نظرات خود را به آدرس [e-mail] ارسال نمایند.

از اوایل دهه ۱۹۹۰ ما شاهـــــد رواج پیش نگری فناوری بوده ایم. اما آیا واقعاً از پتانسیل آن اطلاع داریم و آیا می دانیم كه چه انتظاری می توان از رویكردهای مختلف به آن داشت؟ اكثر كشورهای عضو سازمان توسعه همكاریهای اقتصادی(OECD) پیش نگریهایی را در یك یا چند موضوع داشته اند و حتی خارج از دایره كشورهای صنعتی پیشرفته، تلاشهای متعددی در زمینه پیش نگری فناوری ملی در آسیا و آمریكای جنوبی صورت گرفته است. باوجود این، علی رغم شواهد تئوریك و تجربی مبنی بر موثربودن این ابزار در سیاستگذاریهای علوم و فناوری، این روش هنوز ناكارا باقی مانده است.

اما واقعاً منظور از «پیش نگری فناوری» چیست؟ تعاریف متفاوت، دیدگاههای نسبتاً گسترده ای را در این خصوص ارائه می كنند. از یك دیدگاه پیـش نگری، به عنوان فرآیندی كه به وسیله آن فهم كامل تری از نیروهایی كه آینده بلندمدت را شكل می دهند و بایستی در تدوین سیاستها، برنامه ریزیها و تصمیم گیریها به حساب آیند، تعریف می شود.

این تعریـف به طور ویژه ای بر محور یادگیری و ادراك استوار است كه به نظر می رسد نسبتاً متفاوت تر از تعریف كلاسیك آن است كه بیشتر منافع اجتماعی و اقتصادی را هدف قرار داده اند.

از این دیدگاه پیش نگری فناوری «فرایندی سیستماتیك است كه می كوشد آینده بلندمدتی را از علم، فناوری، اقتصاد و جامعه با هدف شناسایی زمینه های تحقیقات استراتژیك و ظهور فناوریهای ژنریك جهت كسب منافع بیشتر اقتصادی و اجتماعی» تعریف كند.

این تعریف بر آن تاكید می كند كه آینده، در بسیاری از زمینه ها به وسیله تعداد زیادی از تصمیمات كوچك و منفرد شكل داده می شود. به طور آشكار، یكی از مهمترین موارد در پیش نگری فناوری، همسوكــــردن ادراك مختلف تصمیم گیرندگان و ذینفعان درگیر در این فرایند است.

از دلایل اهمیت یافتن پیش نگری فناوری می توان به مسایلی مانند جهانی شدن و رقابت در عرصه بین المللی و نقش آن در توسعه اقتصادی و محدودیتهای مالی و فشـار سیاسـی برای مشروعیت بخشیـدن به كارگیـری سرمایـه ها در جهت دهی جامعه، به سمت جامعه ای دانش محور، اشاره كرد.

به ویژه آنكه در كشورهای توسعه یافتـــــه، دانش نقش مهم تری از تولید ایفا می كند. ایجاد یك درك مشترك از توسعه آینده یكی از ورودیهای اصلی سیاستگذاری است اما هماهنگ كردن این درك مشترك به تنهایی كافی نیست و پس از آن یكپارچه سازی پیش نگری فناوری، ارزیابی فناوری و ارزیابی برنامه ها با یك سیستم هوشمند استراتژیك ضروری است.

● دیدگاههای تئوریك در پیش نگری فناوری

پیش نگری فناوری در كشورها، مناطق و شركتهای مختلف به روشهای متفاوتـی اجرا می شود. برای درك بهتر مكانیسم پیش نگری و به منظور بهبود استراتژی های به كارگیری آن، لازم است تا نگاهی به زمینه های مختلفی كه پیش نگری فناوری در آن كاربرد دارد، انداخته شود.

برای مثال، از دیدگاه سانز و منندز(SANZ-MENENDEZ) دلایل اصلی تنوع تجارب پیــش نگری فناوری در كشورهای مختلف، متغیرهای موجود در فضای سیاسی، سازمانی و رویه های متفاوت تصمیم گیری است كه در یك سیر تاریخی ایجاد شده است. آنها باتوجه به توسعه پیش نگری در اسپانیا، چنین نتیجه گرفته اند كه به رغم وجود یك آگاهی اولیه و فرآیند نهادینه سازی در آن زمان پیـــش نگری به عنوان یك راه حل مناسب برای سیاستگذاریهای علوم و فناوری در اسپانیا به نظر نمی رسید.

دو فاكتور اصلی در این امر دخالت داشتند یكی كسب وجوه دولتی و دیگری شركتهـا و یا مشتریـان دولتــی بودند. به طور كلی، پیش نگری در زمینه سیاستگذاری به گونه ای پدیدار می شود كه سیاستگذاران همانند فرایند از دست دادن اقتدارشان در سیاستگذاری علوم و فناوری نسبت به آن واكنش نشان می دهند.

پیش نگری فناوری علاوه براینكه به صورت سمبولیك وظیفه مشروعیت بخشیدن به تصمیم گیریها را برعهده دارد، به عنوان ابزاری مهم در تولید اطلاعات، توسعه دانش و تشویق ساختارتعامل و اجماع در جامعه و به عنوان منبع غنی برای موفقیت نیز به شمار می رود.

زمانـی كه آینده به وسیله تصمیمات تصمیم گیران مرتبط شكل داده می شود، دانستن انگیزه ها و دلایل آنها برای این عمل، ضروری است. بسیاری از تصمیمات به شدت تحت نفـوذ عوامـل خارجی هستند و اینكه چگونـه تصمیـم گیرندگان در مقابل این عوامل بیرونی عكس العمل نشان می دهند.

بستگی به درك آنها از آینده دارد. بنابراین، فعالیتهـای پیش نگری ممكن است محركی برای توسعه واقعی از طریق ایجاد انتظارات مشترك باشد. فان مئولن (VAN DER MEULEN) در مقاله خود اشاره می كند «كه استفاده از فرایند پیش نگری بستگی به چگونگی تاثیر آن بر عدم قطعیت استراتژیك سازمانها و موقعیت استراتژیك آنها در سیستم های نوآوری دارد».

برای درك این روابط، وی فعالیتهای پیش نگری ملی مختلفی را در آلمان، انگلیس و همچنین هلند (بخش محیط زیست و بهداشت) مورد مقایسه قرار داده است. براساس مطالعات انجام شده، وی معتقد است كه اگر عدم قطعیت زیاد باشد، علاقه زیادی به انجام پیش نگری و دریافت نتایج آن می تواند مورد انتظار باشد و اگر عاملان دست اندركار در فرایند پیش نگری به مقدار زیادی وابسته به منابع سایر سازمانها (مانند اطلاعات، دانش، سرمایه، تامین كنندگان و... باشند). فرایند پیش نگری اثربخش خواهد بود و برای اثبات این فرضیه ها شواهدی را از مثالهای مورد مقایسه ارائه می كند.

پیشی گرفتن از چارچوب نهـــــادی پیش نگری فناوری موفق در جهت تحلیل فرایندهای واقعی، ممكن است فراتر از دانش درباره ارتباط درونی بین عاملان تصمیم و پیشرفتهای تكنولوژیكی و جهانی - اقتصادی نشان داده شـود و در واقع تعهد افـراد مشـاركت كننده در پیش نگری فناوری است كه بیشترین ارتباط با موفقیت را دارد.

سالو(SALO) در مقاله خود سهم عواملی را كه در پیش نگری نقش بازی می كننـــد، تحلیل می كند. وی بر توجه به موقع به محركهای اولیه در فـاز طراحی در هر پیش نگری فناوری تاكید می كند. پنج CS معروف مارتین به عنوان یك معیار موفقیت درنظر گرفته می شود. در واقع اگر فرایند پیش نگری خوب عمل كند موارد ذیل بایستی محقق شود:

تمركز بر دوره های بلندمدت تر؛ افزایش هماهنگی بین نگرشها، اهداف و فعالیتهای ذینفعان؛ توافق نظر بر زمینه هایی كه اثربخش به نظر می رسند؛ برقراری ارتباط عمیق تر با نیازهای اجتماعی و فرصتهای علمی و تكنولوژیك؛ تعهد به اجرای سیاستهایی كه در عمل تضمین شده به نظر می رسند.

برای تحقق اهداف پنج CS، ایجاد تعهد در تمامی مشاركت كنندگان در پیش نگری ضروری است. به این منظور، مشوقهای معینی باید در فرایند پیش نگری ایجاد شود. «سالو» در مقالـــه خود انگیزه هایی كه ممكن است كه ذی نفعان تمایل داشته باشند تا در چنین فعالیتهای داوطلبانه ای شركت كنند را نخست تلاش بر اعمال نفوذ (بر اولویتها)، دوم مشاركت در فرایند یادگیری، سوم توسعه پیمانها و شبكه سازی، چهارم اتفاق نظربا مقامات بــــالای اجرایی كه مشوق اجرای پیش نگری هستنـــد و پنجم دریافت پاداش می داند. این مشوقها اهمیتهای متفاوتی برای ذی نفعان مختلف دارند.

تاكنون اغلب پیش نگریهای مورد بحث در سطح ملی انجام شده بودند. اما روند افزایشی در پیش نگری در سطح بخشی و حتی در سطح بنگاهی وجود دارد.

تالیف: والتر پسیل

ترجمه و تلخیص: گروه مدیریت

---