ریزه کاری های طراحی فرش بیجار

به قلم استاد قدرت الله گیچلو

استاد قدرت‌الله گیچلو از طراحان نامدار فرش بیجار هستند و نقشه‌های ایشان دارای شهرت فراوانی است. استاد در این نوشتار از زندگی و کار خود می‌گوید و دغدغه‌هایش درباره فرش بیجار.

متولد ۱۳۲۷ شهرستان بیجار هستم و فرزند ارشد خانواده و تحصیلاتم را تا سوم متوسطه ادامه دادم. محیط شهر و محله و خانواده‌ام نیز از نظر اقتصادی در حد متوسط گاهی همراه با فقر نیز بود هرچند عموم مردم آن زمان در این وضع بودند. پدر و مادرم نیز بی‌سواد بودند و در محیط فرهنگی نیز رشد نکردم ولی تحصیلاتم را مدیون اصرار پدرم می‌دانم. آن زمان به خاطر کمبود افراد تحصیلکرده به راحتی در مراکز مختلف اداری و آموزشی می‌توانستم مشغول به کار شوم. انگیزه‌ای ایجاد شد که در آموزش و پرورش (اداره فرهنگ) مشغول شوم که پدرم به خاطر معلولیتم که بر اثر بیماری آبله ایجاد شده بود، مانع شد. البته از کودکی میل به طراحی داشتم چنان که بارها به خاطر طراحی روی میزهای مدرسه مورد بازخواست قرار می‌گرفتم. همین تذکرات مدیران مدرسه که به گوش پدرم نیز می‌رسید باعث شد پدرم مرا به خدمت استاد موسی مسعودی که یگانه طراح فرش شهرمان بود، ببرد. استاد ابتدا رغبتی به جذب من نداشت ولی با اصرار پدرم و دیدن علاقه همزمان به درس و کار در من توسط استاد، حاضر به پذیرش من شدند و من علاوه بر تحصیل به مغازه ایشان رفته و کارآموزی می‌کردم. پس از چند سالی که خدمت استاد بودم، به همدان مسافرت کردم و در آنجا با استاد آشنا شدم و مدت یک سال نیز در آنجا به شاگردی پرداختم. البته خاطرنشان کنم که پدرم نیز در کار خرید و فروش فرش بود ولی مغازه‌ای نداشت. بیشتر به روستاها رفته و چند تخته‌ای خریده و آنها را در منزل به تجار شهر می‌فروخت. همین کار او نیز در من انگیزه پرداختن به هنر فرشبافی و از جمله طراحی و نقاشی فرش ایجاد می‌کرد.

بالاخره در سال ۱۳۴۰ اقدام به تاسیس کارگاه نقشه‌کشی فرش کردم. آن زمان به خاطر اهمیتی که فرشبافی در اقتصاد خانواده‌ها در شهر و روستا داشت، خیلی زود کارگاه من جایگاه خود را یافت و به زودی تعدادی کارآموز نیز جذب کردم. درباره سبک کارم نیز اگر بخواهم بگویم، چند سالی سبک استاد مسعودی را ادامه می‌دادم. مایه افتخارم نیز بود ولی همیشه طرح‌های ارائه شده من را به نام استاد می‌شناختند که تا اندازه‌ای نیز بحق بود. پس از آن حدود ۵۰ درصد از سبک استاد فاصله گرفتم ولی تا سال‌ها هنوز چارچوب من از اصالت و آموزه‌های استاد فاصله کلی نگرفت. از خاطره‌های قابل ذکر اقدام به خرید یک تخته فرش زرع و نیم کردم و آن را در مسافرتی به همدان برده و فروختم. سود فراوان این معامله مرا وسوسه کرد اقدام به خرید ۱۰ تخته دیگر کرده و آن را روانه بازار همدان کنم. پس از مدتی که خبری از فروش فرش‌ها نشد، خود عازم همدان شدم. در آنجا از عدم فروش فرش‌ها سوال کردم که تجار خبره آنجا ابراز کردند اکثر قالی‌ها از نظر نقشه و طرح دارای اصالت نیستند و بیشتر از نقشه‌های مناطق همجوار و سایر نقاط ایران کپی‌‌برداری شده است و آن زرع و نیم اولی که به فروش رفت، دارای اصالت طرح بود و این امر باعث شد فرش‌های ارسالی را با زیان به فروش برسانم و تا مدت‌ها اقدام به خرید فرش نکردم و فقط به کار طراحی و نقاشی مشغول بودم.

بالاخره پس از گذشت سال‌ها از این تجربه کارگاه من با تعدادی کارآموز تا اوایل انقلاب ادامه داشت که پس از انقلاب وقفه‌ای در خرید و صادرات فرش ایجاد شد و باعث شد کارگاه من به تعطیلی موقت بکشد، و خود من نیز طی سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ بسیار سال‌های سختی داشته باشم و معلول بودنم نیز مزید بر علت بود که نتوانم به هر کاری دست بزنم. بالاخره در سال ۱۳۶۳ دوباره کم‌کم بازار فرش و پیرامون آن رونق گرفت و این بار دوباره به کار طراحی و نقشه‌کشی فرش و تولید و خرید و فروش خود محصول نهایی که فرش باشد، اقدام کردم. این مرحله از زندگی و کارم همزمان شد با ورود یکی از پسرانم به کارگاه. با آمدن او و همچنین خرید و فروش فرش بود که تحولی در طرح‌های من به وجود آمد.

چنانچه سبک طراحی من دگرگون شد چون هنوز معتقدم طراح و نقشه‌کش فرش باید همیشه نتیجه کار و رنگ‌آمیزی خود را روی فرش ببیند و خطاهای احتمالی خود را مرتفع کند. چنانچه طراح فقط به طراحی و رنگ‌آمیزی بر روی کاغذ اکتفا کند هیچ گاه به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. همین ارتباط تنگاتنگ طراحی و تولید فرش و همچنین خرید و فروش و ارتباط با تجار مرکز و همدان و زنجان باعث رشد کار من شد که اکنون با پسرانم گروهی شده بود و کم‌کم بر رنگرزی خامه‌های فرش تولیدی خود نیز نظارت مستقیم کردیم و با زحمات و علایق یکی از رنگرزهای شهرمان (البته تنها رنگرز باقیمانده) به نام آقای مرتضی نوری توانستیم نتیجه مطلوب را به دست آوریم. از ویژگی‌های نقشه‌های انجام‌گرفته توسط من باید بگویم هیچ گاه استخوان‌بندی و چارچوب اصالت را فراموش نکردم و همه تغییرات و نوآوری‌های من در داخل چارچوب اصالت بود.

همیشه در طرح‌های خود پسند مشتری را در نظر می‌گرفتم و معتقد بودم طرحی که ارائه می‌شود، حتماً باید باعث لذت بردن خریدار از محصول نهایی فرش شود. در غیر این صورت کار را موفقیت‌آمیز نمی‌دانستم. درباره هنر فرش باید بگویم ویژگی‌ این هنر این است که کار گروهی باعث به وجود آمدن این هنر- صنعت می‌شود و برخلاف بعضی از هنرها متکی به شخص نیست. البته امروز جایگاه این هنر رو به افول است. فرش‌های تولیدی امروزه بیجار بسیار از نظر کیفی رشد داشته است ولی از نظر کمی بسیار رو به نزول گذاشته و با جرات می‌توانم بگویم که پنج درصد قالیبافان گذشته مشغول کار هستند. بهره‌وری پایین و عدم درآمد کافی این حرفه باعث شده اکثر بافنده‌ها و حتی رنگرزان و خامه‌فروشان و... از این شغل دست بکشند و امیدی نیز به بهبود و احیای این هنر در شهرمان نیست، چون بافندگان قدیمی که زحمت اصلی این هنر- صنعت بر دوش آنهاست پس از اینکه از این حرفه دست می‌کشند، دیگر فرزندان و نسل بعدی را آموزش نمی‌دهند و نسل جدید نیز رغبتی به قالیبافی ندارد.

امروزه دغدغه اصلی من حفظ بعضی از فرش‌های اصیل بافته شده در سال‌های گذشته و حال در شهرمان است که فرزندان شهرمان بعداً حداقل بتوانند در آینده در نمایشگاه‌هایی که ممکن است برپا شود، بتوانند با هنر-صنعتی که مادران‌شان سالیان متمادی (که شروع آن مشخص نیست) به این حرفه اشتغال داشته‌اند، آشنا شوند و حداقل میراثی باارزش و با نمونه‌های باکیفیت از این هنر- صنعت در منازل شهرمان داشته باشیم. البته باید ذکر کنم که چند سالی است مرکز ملی فرش ایران زحمات شایسته‌ای برای ارتقای این هنر کشیده است و با برپایی نمایشگاه و جشنواره‌ و اهدای لوح به هنرمندان این عرصه همچنین به بنده باعث دلگرمی شده است. ولی هنوز مهم‌ترین مشکل بهره‌وری پایین این حرفه در میان سایر حرفه‌ها مانع از شکوفایی واقعی این هنر شده است. امید است که حداقل در حد محدود نیز این هنر- صنعت سالیان سال در این شهر ادامه یابد.