نگاهی به دستاورد های مقاوم سازی در کشور و چالش های پیش رو

کشور ما در منطقه ای زلزله خیز واقع شده است وقوع هر چهار روز یک زلزله با شدت حدود ۴ ریشتر نشان دهنده وجود یک خطر دائمی است هر از چند گاه نیز زلزله ای مخرب با تلفات انسانی و مالی وسیع به وقوع پیوسته و پس از چندی دوباره کار ها به همان روال چرخیده است

کشور ما در منطقه‌ای زلزله خیز واقع شده است. وقوع هر چهار روز یک زلزله با شدت حدود ۴ ریشتر نشان دهنده وجود یک خطر دائمی است. هر از چند گاه نیز زلزله‌ای مخرب با تلفات انسانی و مالی وسیع به وقوع پیوسته و پس از چندی دوباره کار ها به همان روال چرخیده است. زلزله بم از نظر توجه به مسائل پایه‌ای و ریشه‌ای در مدیریت بحران و به تبع آن افزایش پایداری بناها و تاسیسات در برابر خطر زلزله یک نقطه عطف محسوب می‌گردد. توجه به امر مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، تأسیسات مهم و شریانهای حیاتی محصول این رویکرد است که برای اولین بار و به صورت سازمان یافته و به عنوان یک طرح ملی تعریف شده است. اجرای این طرح فارغ از نتایج کمی آن که مقاوم شدن تعدادی پروژه است نتایج بسیار مهم‌تری را در بر دارد که اتکا به آن می‌تواند برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های نظیر در بخش دولتی و عمومی و مردمی را در مقیاس وسیع میسر سازد. موارد با اهمیت آن عبارت است از :

ـ شناسایی انواع دستورالعمل‌های فنی و مدیریتی مورد نیاز

ـ سنجش توانایی نیروی انسانی متخصص سازمان یافته و قابل سازماندهی

ـ آشنایی با تکنولوژی‌های نوین در طراحی و اجرای مقاوم‌سازی

ـ معرفی رویه‌های مختلف تعریف شرح خدمت ، قیمت‌گذاری خدمات ، ارجاع کار و تحویل خدمت

ـ معرفی رویه‌های کنترل کیفیت و هزینه

ـ معرفی رویه‌های تضمین کیفیت

ـ شناسایی شاخص‌های اصلی در تعیین صلاحیت عوامل دست‌اندر کار

ـ شناسایی رویه‌های توزیع ریسک

ـ شناخت شرایط لرزه خیزی مناطق شهری ( تعیین طیف ویژه )

ـ تولید دستورالعمل ارزیابی سریع

ـ تولید دستورالعمل‌های بهسازی لرزه‌ای اختصاصی

ـ طراحی شیوه‌های توانمندسازی عوامل دست‌اندر کار

ـ تهیه برنامه‌های آموزشی

ـ طراحی الگوهای هدایت و راهبری طرح‌های مقاوم‌سازی

ـ تخمین منابع مورد نیاز

ـ امکان سنجی استفاده از تجارب جهانی

ـ ایجاد بانک‌های اطلاعاتی

ـ و ده ها مورد نتایج و خروجی های مهم و موثر برای استفاده برنامه ریزان

این مقاله در پی آن است که ضمن ارائه تصویری واقعی از عملکرد طرح مقاوم‌سازی ، زمینه‌ای برای آشنایی صاحب‌نظران و متخصصان و اهل فن با زوایای پنهان و کیفی طرح مقاوم‌سازی فراهم کند و همچنین در مورد احتمال انحراف طرح از چارچوب‌های اولیه هشدار دهد.

دستاوردهای این طرح پس از سه سال فعالیت پیش روی منتقدان و صاحب‌نظران است و می‌توان از آن درس‌ها آموخت و با احترام به آن بسیار برآن افزود . انتظار آن است که نخبگان این عرصه با دستمایه خرد، اندیشه، تجربه و دانش با همکاری مشفقانه در راستای منافع ملی کاستی‌ها را جبران کنند و سرمایه به دست آمده را پاس دارند .

لازم است در این فرصت از تلاش همه مدیران، متخصصان و کارشناسانی که تا کنون در پیشبرد طرح مقاوم‌سازی به هر نحو مشارکت و همکاری داشته‌اند قدردانی شود.

▪ طرح مقاوم‌سازی: طرح مقاوم‌سازی تلاشی چند وجهی از برنامه‌ریزی، خدمات فنی و مهندسی و اجرایی است در جهت افزایش پایداری سازه‌های مهم در برابر زلزله، حفظ سرمایه‌های ملی و ارتقاء توان کشور برای مدیریت مطلوب بحران ناشی از زلزله

▪ فعالیت‌های پشتیبان: اقداماتی که به منظور ایجاد تسهیلات و ارتقا توانایی علمی و عملی عوامل دست اندرکار و توانمندسازی آنان صورت می‌گیرد تا انجام فعالیت‌های پیش‌بینی شده در زنجیره مقاوم‌سازی میسر گردد .

▪ هدف از اجرای طرح: از جمله اهداف دیگر انجام مجموعه‌ای از پروژه‌های مختلف به عنوان پایلوت و بهره‌برداری از تجارب حاصله برای تکثیر الگو در سطح کشور و همچنین تعمیم نتایج به ساخت و ساز عمومی و مردمی است.

▪ زنجیره مقاوم‌سازی: سلسله اقداماتی که در یک فرآیند منطقی انجام می‌شود تا منجر به مقاوم نمودن بنا در برابر خطر زلزله با شدت معینی شود.

▪ هدف بهسازی: هدف بهسازی میزان بهبود سطح عملکرد بنای موجود، تحت خطر زلزله با شدت معین را تعریف می‌کند. سطح عملکرد مورد انتظار هرسازه بر اساس فاکتور‌هایی نظیر قدمت، اهمیت، موقعیت شهری، نقش در مدیریت بحران و توجیه اقتصادی وتوان مالی برای تخصیص بودجه برای بهسازی لرزه‌ای تعیین می‌گردد.

طرح مقاوم‌سازی که از سال ۱۳۸۱ به صورت رسمی در کشور و با استفاده از بودجه دولتی اغاز شده است دارای مشخصات و ویژگی‌هایی است که به معرفی آن می‌پردازیم. در گام نخست و برای شناخت گستره طرح مناسب است با نوع پروژه‌های منتخب آشنا شویم.

▪ نوع پروژه های مقاوم سازی

ـ ساختمان‌های اداری مهم

ـ ساختمان مخابراتی

ـ شبکه گاز رسانی

ـ نیروگاهها

ـ پالایشگاه

ـ مدارس و ساختمان‌های آموزشی

ـ بیمارستان‌ها

ـ پل‌های شهری و پل‌های شبکه جاده‌ای و ریلی

ـ سامانه‌های آبی

در گام بعدی آشنایی با فرآیند یا زنجیره مقاوم‌سازی لازم است . این فرآیند از دو بخش تشکیل می شود . بخش اول فعالیت‌های اصلی که انجام پی در پی آن فرآیندی هدفدار را معرفی میکند و بخش دوم فعالیت‌هایی که زمینه ساز و بستر ساز تحقق فرایند اصلی هستند. طرح مقاوم‌سازی بدون داشتن هیچ پیشینه قابل استنادی در کشور آغاز شد لذا بخش دوم از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است چرا که بدون آن امکان ساختمند کردن فعالیت‌های مقاوم‌سازی و استخراج الگویی اجرایی از آن امکان‌پذیر نیست.

● زنجیره مقاوم‌سازی

سلسله اقداماتی که در یک فرآیند منطقی انجام می‌شود تا منجر به مقاوم نمودن بنا در برابر شدت معینی از خطر زلزله شود زنجیره مقاوم‌سازی نامیده شده است. در هر گام از این فرایند اقدامات شاخصی انجام شده تا به تحقق هر چه بهتر آن کمک کند. موارد با اهمیت از کارهای انجام شده عبارتند از:

▪ پروژه‌یابی

ـ معرفی شاخص‌های انتخاب پروژه

▪ مبادله موافقتنامه

ـ پیش بینی فاکتورهای موثر و ایجاد بستر مناسب برای فعالیت دستگاه اجرایی در راهبری طرح مقاوم سازی

▪ انتخاب مشاور و عقد قرارداد

ـ پرداختن به موضوع صلاحیت مهندسان مشاور در حوزه مقاوم‌سازی( تهیه و ابلاغ بخشنامه تعیین صلاحیت از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور )

ـ تهیه دستور العمل مدیریتی و راهبری مورد نیاز دستگاههای اجرایی

ـ کنترل و اصلاح پیش‌نویس قرارداد ها

▪ انجام مطالعات ارزیابی لرزه‌ای و تهیه گزارش‌های کیفی و کمی

ـ استقرار سیستم داوری

ـ برگزاری نشست‌های کارشناسی با مهندسان مشاور

ـ ثبت و انعکاس بازخوردهای ناشی از به‌کارگیری دستورالعمل‌های فنی برای اصلاح در تجدید نظر

▪ تهیه طرح بهسازی

ـ استقرار سیستم داوری

ـ معرفی تکنولوژی‌های نوین

ـ بررسی تجارب حاصل از پروژه‌های انجام شده در کشور

▪ انتخاب پیمانکار و عقد قرارداد

ـ تهیه راهنمای انتخاب پیمانکاران

ـ تهیه دستورالعمل عقد قرارداد بر اساس روش Cost Plus و فهرست خاص

ـ ارزیابی و مدل سازی ریسک در بخش اجرا

▪ انجام عملیات اجرایی مقاوم سازی

ـ تهیه دستورالعمل نظارت عالیه در فاز سه

ـ بستر سازی برای کاربرد تکنولوژی‌های نوین در اجرا

ـ مستند سازی عملیات اجرایی

▪ صدور بیمه نامه

ـ تعریف پروژه مشترک برای عملیاتی کردن صدور بیمه نامه برای بناهای مقاوم شده با یکی از شرکت‌های بیمه خصوصی

● فعالیت‌های پشتیبان

اقدامات دیگری به منظور ایجاد تسهیلات و ارتقا توانایی علمی و عملی عوامل دست‌اندرکار و توانمندسازی آنان صورت گرفته که از مهم‌ترین دستاوردهای طرح در ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز قلمداد می‌گردد. اهم اقدامات عبارت است از :

▪ آموزش

برگزاری کارگاههای آموزشی و سخنرانی های تخصصی در ۶۴ مورد ( به شرح پیوست یک ) و با کیفیت بسیار خوب به نحوی که در نظر خواهی‌های انجام شده بیش از ۸۰ % از موارد برگزار شده امتیاز بالاتر از ۸۰ را کسب کرده اند و میانگین امتیاز اقدامات آموزشی عدد ۸۵.۴۴ از ۱۰۰ را کسب کرده است.

▪ ایجاد وب سایت

طراحی و ایجاد سایت اختصاصی مقاوم سازی به آدرس www.retrofit .ir در سال ۸۴. رکورد بازدید کنندگان تا تاریخ ۱۰/۲/۸۵ برابر با ۱۵۳۲۸ مورد.

▪ ایجاد بانک های اطلاعاتی از فعالیت

▪ مستند سازی

▪ استقرار سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه

▪ تهیه الگو های تسری فعالیت های مقاوم سازی در استان های کشور

▪ تهیه دستور العمل‌های فنی

ـ تهیه مدارک فنی طراحی و بهسازی لرزه‌ای پل‌های کشور ( در دست تهیه )

ـ ارزیابی آسیب پذیری لرزه‌ای سازه‌ها و تأسیسات صنعت برق ( در دست تهیه )

ـ راهنمای بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های موجود ( در دست تهیه )

ـ پروژه جمع آوری و پردازش اطلاعات موجود ریز پهنه بندی خطر زلزله شهر تهران ( در دست تهیه )

ـ دستور العمل بهسازی لرزه ای شریان های حیاتی ( در حال مبادله قرارداد )

ـ طراحی سامانه‌های میراگر انرژی ( در دست بررسی )

ـ دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های متداول بنایی ( تهیه شده )

▪ تهیه دستور العمل‌های مدیریتی

ـ دستورالعمل محاسبه حق‌الزحمه مطالعات ارزیابی ساختمان‌های موجود (ابلاغ شده)

ـ دستورالعمل محاسبه حق‌الزحمه مطالعات ارزیابی پل‌های موجود (ابلاغ شده)

ـ دستورالعمل محاسبه حق‌الزحمه تهیه طرح ساختمان‌های موجود (ابلاغ شده)

ـ آئین‌نامه تشخیص صلاحیت اختصاصی مقاوم‌سازی در گروه‌های مهندسان مشاور ( ابلاغ شده )

ـ دستورالعمل راهبری پروژه‌های نسل اول ( تهیه شده )

ـ دستورالعمل نحوه انعقاد قرارداد طرح واجرای توام ( در دست تصویب )

ـ دستورالعمل محاسبه هزینه تمام شده عملیات اجرایی ( در دست تهیه )

ـ راهنمای راهبری طرح مقام‌سازی در استانها ( تهیه شده )

ـ ملاحظاتی در انتخاب پیمانکاران ( در دست بررسی )

ـ دستورالعمل محاسبه حق‌الزحمه تهیه طرح پل‌های موجود ( در دست تهیه )

ـ دستورالعمل شرح خدمت و حق الزحمه تهیه مدارک فنی ( در دست تصویب )

▪ سازمان اجرایی مقاوم سازی

سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور برای هدایت و راهبری طرح مقاوم سازی دفتر فنی، تدوین معیار ها و کاهش خطر پذیری ناشی از زلزله را به عنوان دفتر مسئول برگزید و دفتر از خدمات شرکت خدمات مدیریت ایرانیان ( ایرمکو ) به عنوان مدیر طرح استفاده می کند. سازمان عمومی طرح مقاوم سازی و سازمان تفصیلی مدیر طرح به شرح زیر است.

● عوامل دست اندر کار

▪ بر اساس سازمان فوق تعداد و مشخصات عوامل دست اندرکار پروژه به شرح زیر است :

ـ دستگاه مدیریت عالی ( سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور- معاونت امور فنی – دفتر مسئول )

ـ مدیر طرح ( شرکت ایرمکو )

ـ دستگاه‌های اجرایی ۲۰ دستگاه

ـ مهندسان مشاور دارای صلاحیت از سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، موسسه آموزشی و مطالعاتی و پژوهشی همکار در انجام خدمات ارزیابی آسیب پذیری و تهیه طرح بهسازی ۴۳ واحد

ـ مهندسان مشاور همکار در انجام خدمات جنبی ( خدمات آزمایشگاهی و ... ) ۱۸ شرکت

ـ شرکت های انجام دهنده خدمات مدیریت طرح طرف قرارداد دستگاههای اجرایی ۲ شرکت

ـ واحد های ارائه دهنده خدمات مشاور عالی ۱ واحد

● اقدامات انجام شده در محدوده پروژه های مقاوم سازی

▪ برای انجام پروژه های مقاوم سازی تاکنون به شرح فرآیند مقاوم سازی اقدامات مربوط انجام شده است. محصول اقدامات مذکور به صورت فشرده عبارت است از :

ـ تعداد طرح مصوب ۲۴ طرح

ـ تعداد پروژه های منتخب ۶۰۳

ـ تعداد پروژه های تعهد شده در قرارداد ها ۴۵۷ پروژه

ـ تعداد قرارداد های منعقد شده برای ارزیابی آسیب پذیری و تهیه طرح بهسازی ۹۰

ـ تعداد قرارداد های منعقد شده برای تهیه طرح بهسازی ۷

ـ تعداد قرارداد های منعقد شده برای انجام خدمات جنبی ۲۹

ـ سایر قرارداد ها ۴

ـ تعداد گزارش های دریافت شده برای داوری ۱۰۷۶ گزارش

ـ تعداد گزارش های داوری شده ۹۹۰ گزارش

ـ تعداد گزارش های در دست بررسی ۸۶ گزارش

ـ تعدادطرح بهسازی تهیه شده ۳۱ پروژه

ـ تعداد پروژه های نمونه اجراشده ۳ مورد

برای آشنایی بیشتر با روند بهبود عملکرد طرح دو نمودار معرفی می شود . نمودار اول مقایسه نتایج داوری در سال ۸۲ و ۸۴ و فراوانی هر یک از نتایج و نمودار دوم پیشرفت کل پروژه ها است.

● چالش‌های پیش‌رو در تداوم فعالیت طرح مقاوم‌سازی

طرح مقاوم‌سازی به کیفیتی که در بخش‌های قبلی آمده است و در ظرف سه سال مسیر پر نشیب و فرازی را پیموده است . در طول این دوره دفتر مسئول و مدیر طرح با مسائل فراوانی روبرو شده و ضمن پایداری در رعایت چارچوب‌ها واصول، تلاش بی‌وقفه‌ای را برای یافتن راهکار‌های مناسب در دستور کار قرار دادند .

امروز مستندات فراوانی به وجود آمده و با استناد به آنها است که میتوان در مورد تداوم فعالیت طرح اظهار نظر کرد .

● نگاه تجاری به طرح مقاوم‌سازی

آنچه مسلم است طرح مقاوم‌سازی تقاضای جدیدی را وارد بازار کار خدمات فنی و مهندسی کشور کرده است . تلاش شرکت‌ها برای سهیم شدن در پاسخ به این تقاضا وقتی با ارزش است که صلاحیت‌های علمی و تجربی و توانایی‌های حرفه‌ای مد نظر باشد . مهم‌ترین شاخص برای ارزیابی میزان توجه همه عوامل دست‌اندر کار ویژگی نیروی انسانی به کار گرفته شده است . ارزیابی این مولفه نشان میدهد که در بیشتر دستگاههای اجرایی و در درصد قابل توجهی از مهندسان مشاور این مهم در حاشیه قرار گرفته است .

● سهل انگاری در تعیین صلاحیت ها

تهیه دستورالعمل اختصاصی مقاوم‌سازی و الزام مهندسان مشاور برای تطبیق وضعیت خود با مفاد آن تلاشی جهت‌دار برای پرهیز از ورود اشخاص حقیقی و حقوقی فاقد صلاحیت به عرصه طرح مقاوم‌سازی بوده است . هرگونه ساده انگاری و تأثیر پذیری از فشارهای صنفی و گروهی برای نادیده گرفتن این ضرورت نتایج زیانبار برای کشور دربر خواهد داشت .

● نادیده گرفتن زیر ساخت‌ها

طرح مقاوم‌سازی در گستره‌ای وسیع از نظر نوع بنا وکارکرد قرار دارد . پاسخ به این تنوع محتاج انواع دستورالعمل‌های فنی و مهندسی در حوزه‌های مختلف است . نادیده گرفتن این مهم و عدم سرمایه‌گذاری در آن و کندی انجام کارهای محدود تعریف شده فاقد توجیه است . این مولفه یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف طرح در حال حاضر است .

تخصیص منافع کافی و استفاده از توانمندترین ظرفیت‌های داخلی و خارجی برای جبران این کاستی بسیار ضروری است .

● تعریف پروژه‌های رقیب

طرح مقاوم‌سازی برای تمام ظرفیت‌های ذیصلاح در کشور فرصت همکاری فراهم کرده است . تعریف پروژه‌های رقیب توسط برخی از دستگاههای اجرایی و بدون رعایت موازین فنی و استانداردهای مقاوم‌سازی و همکاری برخی از اشخاص حقیقی و حقوقی حرفه با آنها تحت عناوین بهسازی سریع و مانند آن زیان بزرگی در چشم‌انداز دورتر به منافع وارد می‌کند که امروز پنهان مانده است .

● تفسیر‌های غیر مربوط از گستره مقاوم‌سازی

طرح مقاوم‌سازی فرصتی فراهم آورده که نواقص ناشی از عدم نگهداری ، عدم انجام تعمیرات بموقع ، نیاز به نوسازی وارتقا سیستم موجود به استانداردهای بالاتر در محدوده مقاوم‌سازی تعریف شده و استفاده از اعتبارات مقاوم‌سازی هدف قرار گیرد .

● نقد غیرمنصفانه

آنچه که امروز مشاهده می‌گردد و دستاوردهای «طرح مقاوم‌سازی» را به نقد پنهان و بدون امضا کشانده است بیان مسائل عوامانه مانند نقد دستاوردهای کمی طرح است. «طرح مقاوم سازی» که براساس آنچه که ارائه شد در مجموع کار پایلوت و نرم‌افزاری است، با عمده نمودن پیشرفت مکانیکی مورد هجوم کسانی قرار می‌گیرد که دستاوردهای منطقی این طرح، ممکن است سهم آنها را از بازار صنعت ساخت در تمام ابعادش کاهش دهد. آنچه که امروز به نام «مقاوم‌سازی» مورد ارزیابی قرار می‌گیرد ساخته‌های دیروز و امروز است. بزرگترین دستاورد طرح مقاوم‌سازی تأثیرش در بازنگری شیوه‌های مدیریت و راهبری و انجام خدمات فنی و مهندسی در پروژه های جدید است. این نکته نباید از سوی هیچ یک از دست‌اندرکاران صنعت ساخت نادیده گرفته شود.

سید مجید برهانی

شرکت خدمات مدیریت ایرانیان