سفری مسوولانه به طبیعت

نگاهی به وضعیت اکوتوریسم در ایران

سازمان جهانی جهانگردی (UNWTO) رشد سالانه صنعت گردشگری را تا سال ۲۰۱۰ بین ۴/۳ تا ۷/۶ درصد پیش بینی کرده است که اکوتوریسم با رشد سالانه ۳۰ تا ۴۰ درصد بالاترین رشد در بخش های مختلف گردشگری را خواهد داشت و جامعه اکوتوریسم یا TES پیش بینی کرده در پایان سال ۲۰۱۰، حدود ۵۰ درصد گردشگران متعلق به بخش طبیعت گردی خواهند بود. از همین رو، شاهد آن هستیم که در رقابت تنگاتنگ بین کشورهای گردشگرپذیر، امروزه برپایی تورهای طبیعت گردی جایگاه ویژه یی دارد، اما با وجود آنکه ایران از لحاظ میراث فرهنگی و تاریخی جزء ۱۰ کشور برتر جهان و از نظر تنوع زیستی بین پنج کشور جهان قرار دارد، متاسفانه از نظر جذب تعداد گردشگر در رتبه های پایین جدول سازمان جهانی جهانگردی، جا خوش کرده است.

● اکوتوریسم

اکوتوریسم یا بوم گردی (طبیعت گردی)، شاخه یی از گردشگری است که در آن گردشگران برای دیدار از مناطق طبیعی غیرمسکونی و دست نخورده جهان سفر می کنند و به تماشای گیاهان، پرندگان، ماهی ها و دیگر جانوران می پردازند.

به این گونه از گردشگران که به دیدار از زیست بوم و طبیعت می پردازند، نام «اکوتوریست» یا «بوم گرد» داده شده است. بسیاری از کشورها بخش هنگفتی از درآمد خود را از بوم گردان خارجی تامین می کنند. گروه های بزرگ دیگری نیز هستند که سرگرمی شان سفر به جاهای دور و جست وجو و به کمین نشستن برای دیدن گونه یی از پرندگان کمیاب و عکس گرفتن از آنان است که به آنها «پرنده نگر» گفته می شود. بسیاری هم به اعماق دریاها رفته و به غواصی می پردازند.

اصلی ترین فعالیت توریسم برپایه طبیعت است که بنا به تعریف «سفری است مسوولانه به مناطقی طبیعی که حافظ محیط زیست بوده و موجب بهبود کیفیت زندگی مردم محلی می شود.»

اکوتوریسم حداقل آسیب را به طبیعت و فرهنگ منطقه وارد می کند. چه بسا که بسیاری از طبیعت گردان در جهان، اقدام به تشکیل گروه های مردمی به جهت دفاع از حفظ محیط زیست و طبیعت کرده اند. در کشور ما نیز طی چند سال اخیر تشکل های طبیعت گردی رو به فزونی رفته است و در برنامه سفرها، دفاتر خدمات مسافرتی تورهای طبیعت گردی هم به چشم می خورد، اما هنوز این شاخه از گردشگری آن طور که باید در کشورمان جایگاهی ندارد. شاید نداشتن یک متولی واحد، برای امر گردشگری کشور در این خصوص بی تاثیر نباشد. از سوی دیگر همسو نبودن سازمان ها و ارگان های مختلف در حوزه توسعه گردشگری از دیگر عواملی است که بهره برداری درست از منابع طبیعی ایران را به فراموشی سپرده است. قطع درختان جنگل سرخه حصار و مرگ هزاران درخت برای ساخت اتوبان تهران - شمال و بسیاری از موارد دیگر حاکی از آن است که هنوز طبیعت دوستی و حفظ منابع طبیعی در رده های بالای تصمیم گیری در کشورمان از جایگاه ویژه یی برخوردار نیست.

● اکوتوریسم در ایران

برای دستیابی به تعداد دو میلیون گردشگر در پایان برنامه پنج ساله چهارم و رقم ۵/۱ درصد تعداد گردشگران جهانی در سال ۱۴۰۴ یعنی ۲۰ میلیون نفر و دو درصد درآمد در همان سال، نیاز به استفاده از همه پتانسیل های موجود در کشور برای جذب گردشگران خارجی داریم و در کنار آن تمرکز اراده ملی بر این امر می تواند رویای دستیابی به این تعداد جهانگرد را در کشورمان به واقعیت پیوند دهد.

در حال حاضر تعداد طبیعت گردانی که تنها به قصد غوطه ور شدن در طبیعت بکر ایران به کشورمان سفر می کنند به شمارگان نمی رسد و فقط شاهد حرکت های بسیار اندکی در حوزه طبیعت گردی بین گردشگران داخلی هستیم. این در حالی است که توسعه اکوتوریسم بیشتر نیاز به آموزش و زیرساخت فرهنگی دارد تا سرمایه گذاری میلیاردی، چرا که طبیعت گردان نیاز به هتل های چندستاره و گرفتن خدمات پرهزینه ندارند. بلکه ترجیح می دهند به جای گذران وقت در فروشگاه ها و رستوران های هتل های بزرگ، شب را با شمارش ستاره ها به صبح برسانند.

طی یک سال اخیر بیشترین پتانسیل و انرژی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بر جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی برای ساخت هتل های باستاره و بی ستاره در کشورمان صرف شده است که البته نمی توان منکر نیاز به توسعه زیرساخت های اقامتی شد، اما در کنار آن خیلی شاهد حرکت های اساسی در حوزه توسعه طبیعت گردی کشور نبودیم. البته کمیته طبیعت گردی در این سازمان سعی کرد با اقداماتی چون تدوین سند ملی طبیعت گردی گام هایی در این خصوص بردارد، اما چنین اقداماتی شرط لازم جذب جهانگردان خارجی برای آشنایی با زیست بوم طبیعی ایران است، ولی کافی نیست.

بدیهی است که ایران دارای تنوع اقلیمی بسیار بالایی است که سواحل زیبای دریا در جنوب و شمال، رودخانه های پرآب، آرام و خروشان، دشت ها و دامنه ها، جنگل ها، کویرها و کوه ها شامل رشته کوه های البرز نماد کم نظیر شمال و عامل حیات و شکل گیری شهرها و کوهپایه نشین ها، مراتع و جنگل های سرسبز، وجود ارتفاعات مرکزی همچون حصاری در مقابل توفان های شن کویری و شرایط متنوع اقلیمی جلوه های خاصی را پدید آورده که از مجموعه اینها می توان برای جذب جهانگردان به کشورمان بهره جست. کشورهای همسایه بدون داشتن این امکانات خدادادی، با ساخت تفرجگاه های مختلف و هتل های پرزرق و برق به راحتی سالانه میلیون ها دلار از گردشگری جهان، ارز به اقتصاد کشورشان تزریق می کنند.

بد نیست اشاره یی داشته باشیم به اینکه برخی از کارشناسان و صاحب نظران صنعت اکوتوریسم در جهان، عمده ترین مشکل و مانع پیش روی این بخش از گردشگری در ایران را نبود ثبات سیاسی و امنیت و احساس مخاطره و تصور غلط جهانیان از کشورمان می دانند.

بررسی اجمالی آمار نسبی گردشگران ورودی به کشورمان پس از سال های جنگ و پس از آن حکایت از این دیدگاه دارد؛

در سال ۱۳۶۹ آمار ورود گردشگران خارجی به ایران با افزایشی ۴۲ درصدی نسبت به سال ۱۳۶۸ به ۱۶۱ هزار نفر رسید که این آمار با رشد ۱۰ درصدی تا نیمه اول دهه ۷۰ ادامه داشت.

از سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۵ با رشد ۳۰ درصدی سالانه به رقم ۵۸۰ هزار نفر تا ۶۷۰ هزار نفر دست یافت، از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۷ با کاهش رشد از ۲۳ درصد تا ۲۵ درصد و آمار ورودی ۹۸۰ هزار نفر و از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹ رشدی معادل ۲۴ درصد و آمار ورودی یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر.

از سال ۱۳۷۹ به این سو، کاهش رشدی معادل سه تا پنج درصد که آمار ورودی را صرف نظر از آمار ارائه شده از مجموع یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر به یک میلیون نفر کاهش داده است. چنانچه در سال ۱۳۸۲ با نرخ رشد منفی گردشگران ورودی به ایران مواجه بوده ایم که این میزان در سال ۱۳۸۳ به صفر رسیده است.

با توجه به سیاست های پیش بینی شده در صنعت اکوتوریسم و توریسم بنا بود، در حد فاصل سال های ۷۹ تا ۸۳ به رقم چهار میلیون گردشگر دست یابیم که در کمال تاسف، قادر به بهره برداری از فضای ایجاد شده نشدیم، گرچه در این بین نمی توان از وقوع حوادثی منفی چون یازدهم سپتامبر، حمله امریکا به افغانستان و عراق و فصل تازه یی از بحران های ایران و امریکا طی این سال ها به سادگی گذر کرد، اما با همه این بحران ها، حتی در زمان جنگ ایران و عراق گردشگران هر چند اندک به ایران سفر می کردند و تجربه نشان داده است که گردشگران خارجی پس از سفر به ایران خود مبلغانی برای دعوت سایر هموطنان شان به کشورمان بودند چرا که تبلیغات منفی علیه کشورمان یکی از عمده ترین دلایل و مانع سفر گردشگران به ایران است، بنابراین برای دستیابی به سهم و جایگاه واقعی کشورمان در صنعت گردشگری در گام اول باید با تبلیغات کارشناسی شده و موثر افکار عمومی جهانیان را نسبت به گردشگری در کشورمان آشنا و ایمن کنیم و همزمان با این امر، با یک طرح و اقدام ملی نسبت به توسعه زیرساخت ها گام برداریم تا زمانی که باور مسوولان در سازمان ها، ارگان ها و نهادهای مختلف در خصوص توسعه طبیعت گردی و در گام بالاتر صنعت گردشگری همسو نباشد، نمی توان به معرفی و درآمدزایی منابع طبیعی، تاریخی و گردشگری کشورمان چشم امید داشت.