وضعیت گازهای محیطی و ذرات معلق حاصله از فعالیت های صنعتی و شهری در محیط زیست و عرصه کشاورزی

طبق گزارشات جدید دود حاصل از دیزل و آلاینده های هوا سرطان زا هستند

چکیده:

طبق گزارشات جدید دود حاصل از دیزل و آلاینده های هوا سرطان زا هستند. وجود صنعت یا تاسیس آن در یک منطقه کلکسیونی از آلاینده ها را به دنبال دارد. گزارشات نشان می دهد سالانه تعداد زیادی از انسان ها بر اثر آلودگی هوا می میرند. در یک بررسی که بر ۱۲ کشور، ۲۵ شهر و جمعیت ۳۹ میلیونی انجام شده است آمار مرگ و میر در اثر آلودگی هوا ۱۰۰۰۰ نفر بوده است. مهمترین خطرات ناشی از آلودگی هوا بر روی سلامتی انسان از جانب گازهایSO۲ ، NOx و غبارات متصاعد شده است آلودگی‌های ناشی از مواد آلوده‌کننده علاوه بر تحت تاثیر قرار دادن زندگی بشری، نظم اکوسیستم اطراف را از طرق دیگر انتقال نظیر آب و خاک را کاملا به هم ریخته و حیات موجودات زنده و گیاهان را به مخاطره خواهد انداخت.

غبارات کارخانه ها علاوه بر تمرکز عناصر سنگین سمی به اجزای مختلف گیاه، در خاک‌های تغذیه‌کننده گیاه تغییراتی ایجاد خواهد کرد که از مهمترین آنها افزایش ظرفیت pH خاک به علت ورود ترکیبات قلیایی و افزایش ظرفیت جذبی آن برای خاک است. در مورد عامل اول قلیایی شدن خاک در مورد برخی گیاهان مفید و برای برخی دیگر مضر است. ولی عامل دوم یعنی افزایش ظرفیت جذبی خاک که در نتیجه ورود مواد رسی به خاک است، یکی از عوامل مهم بازداشت گیاه برای رشد است. عنصر جیوه به‌عنوان یک فلز سنگین سمی یکی از مهمترین عوامل آلوده‌کننده محیط‌زیست محسوب می‌شود. در بررسی انجام شده در دشت برخوار اصفهان وضعیت ذرات معلق و گازهای محیطی در نقاط مختلف عرصه کشاورزی با استفاده از دستگاه های پرتابل و تیم تخصصی اندازه گیری و بررسی گردید.

این بررسی در اسفندماه ۱۳۹۲ و در یک روز ابری همراه با وزش نسیم ملایم انجام شد. همچنین با بررسی های انجام شده مشخص گردید سوخت صنایع از مازوت به گاز طبیعی تغییر یافته که وضعیت قابل رویت منطقه نیز بیانگر این مورد بود. با توجه به نتایج و مقایسه مقادیر اندازه گیری شده با حدود مجاز مشخص گردید گاز NO۲ در ۴۰ درصد ایستگاه های مورد بررسی از حد مجاز فراتر بوده و آلاینده محسوب می شود. همچنین ذرات کمتر از ۵/۲ میکرون و ذرات کمتر از ۱۰ میکرون در ۹۰ درصد ایستگاه های مورد بررسی دارای مقادیر بیشتر از حد مجاز بوده و آلاینده محیط در نظر گرفته می شوند.

مقدمه:

نگرانی‌هایی که در مورد پیشرفت روزافزون صنایع و کارخانه‌ها در جوامع امروزی مطرح است، بحث آلودگی‌های زیست‌محیطی است. آلودگی‌ها به دست خود انسان به‌وجود می‌آیند و خود او را نیز مورد آسیب قرار می‌دهند. در کشورهای توسعه یافته غربی تلاش و سعی جدی در جهت ایجاد تکنولوژی برای کاهش عوامل آلوده‌کننده به‌وجود آمده از فرآیندهای صنعتی انجام گرفته است. حال آنکه در کشورهای در حال توسعه، تلاش و کوشش در راستای پیشرفت هر چه سریع‌تر در زمینه صنایع و تکنولوژی‌های مدرن، توجه آنان را از پرداختن به مسائل زیست‌ محیطی بازداشته است. از عوامل مهم ایجادکننده آلودگی‌ها، فعالیت های صنعتی و شهری است. هر چند سازمان محیط‌زیست کشور، میزان مجازی را برای مواد آلوده‌کننده متصاعد شده در نظر گرفته است که در بیشتر مناطق صنعتی دنیا به‌عنوان یکی از فاکتورهای مهم و ضروری به‌شمار می‌رود، ولی در هر حال با ایجاد راهکارهایی مناسب در ایجاد و توسعه صنایع، می‌توان مقدار مواد معلق و گازهای محیطی را تا حد امکان کاهش داد و از عواقب وخیم انسانی و نباتی آن پیشگیری به عمل آورد.

طبق گزارشات جدید دود حاصل از دیزل و آلاینده های هوا سرطان زا هستند. وجود صنعت یا تاسیس آن در یک منطقه کلکسیونی از آلاینده ها را به دنبال دارد. گزارشات نشان می دهد سالانه تعداد زیادی از انسان ها بر اثر آلودگی هوا می میرند. در یک بررسی که بر ۱۲ کشور، ۲۵ شهر و جمعیت ۳۹ میلیونی انجام شده است آمار مرگ و میر در اثر آلودگی هوا ۱۰۰۰۰ نفر بوده است. این بررسی برای سایر نقاط نیز در نظر گرفته شده است. حال با جمعیت حدود ۳ میلیون نفری شهر اصفهان در سال ۱۳۹۲ می توان مرگ و میر حاصل از آلودگی هوا را در این شهر را با توجه به بررسی فوق، حدود ۷۶۹ نفر بر آورد نمود. بررسی ها نشان داده است که ذرات زیر ۵/۲ میکرون در هوا عامل ۱۹۰۰۰ مرگ و ۱۵۰۰۰ بیماری در سال است. در تهران سالانه ۲۷۰۰ نفر فقط در اثر ذرات معلق کمتر از ۵/۲ میکرون می میرند. آزبست در هوای شهرها ۵۰ تا ۱۰۰ برابر شهرهای پاک شده است. بنزن در بنزین افزایش یافته و کلکسیونی از آلاینده ها به هوای شهرها افزوده شده است. سالانه خسارات اقتصادی حاصل از این قضیه در ایران حدود ۸ میلیارد دلار بر آورد شده است.

۱- خطرات انسانی

مهمترین خطرات ناشی از آلودگی هوا بر روی سلامتی انسان از جانب گازهایSO۲ ، NOx و غبارات متصاعد شده است. ارتباط بسیاری از بیماری‌های تنفسی و ناهنجاری‌های ریوی با گاز SO۲ امری ثابت شده است و همان‌طور که قبلا گفته شد، تولید اسید سولفوریک از SO۲ نیز اثرات مخرب مشابهی خواهد داشت، به‌طوری که این اسید موجب از بین رفتن بسیاری از بافت‌های ارگانیکی موجودات زنده می‌شود. آلوده شدن هوای اطراف که منبع تنفس همه موجودات زمین است، به‌طور قطع پاسخگوی بسیاری از بیماری‌های تنفسی خواهد بود. آلودگی‌های ناشی از مواد آلوده‌کننده علاوه بر تحت تاثیر قرار دادن زندگی بشری، نظم اکوسیستم اطراف را از طرق دیگر انتقال نظیر آب و خاک را کاملا به هم ریخته و حیات موجودات زنده و گیاهان را به مخاطره خواهد انداخت. گاز SO۲ موجود در ذرات به‌طور معمول در دیواره‌های ناحیه بالای سیستم تنفسی جذب می‌شود. بدین وسیله وجود این مواد ریز در بخش‌های تنفسی موجب ناراحتی‌های ریوی و تنفسی خواهد شد. از جمله آنها تشدید ناراحتی‌های تنفسی و بیماری‌های قلبی موجود، ناهنجاری در سیستم تدافعی در مقابل اشیای خارجی، آسیب به بافت‌های ریوی، مرگ زودرس و سرطان ریه است. هر چه اندازه ذرات ریزتر باشد خطرات ناشی از آن بیشتر خواهد شد. ذرات ریزتر از ۱۰ میکرون به‌طور معمول در این مورد بررسی می‌شوند. یکی دیگر از خطرات ذرات ریز متصاعد شده، واکنش آنها با SO۲ است که موجب تشکیل ترکیبات جدید نظیر اسید سولفوریک و بیوسولفات آمونیوم می‌شود که اسیدهای افشانه‌ای خوانده می‌شوند. اثرات انسانی این دو ترکیب شامل بیماری‌های برونشیت حاد، مزمن و آسم است. در ذرات سولفاتی مقادیر زیادی از SO۲ وجود دارد که موجب ایجاد ناراحتی برای چشم‌ها و دستگاه‌ تنفسی، کاهش فعالیت ریه و در نهایت مرگ و میر خواهد شد. برای مشخص شدن بهتر موضوع، دو مورد از نمونه‌های اثرات سوء عوامل فوق مورد بحث قرار می‌گیرد.

۲- تخریب پوشش گیاهی

به وضوح تاثیر غبارات متصاعد شده بر روی رفتار گیاه مشخص است. یعنی کاهش تعداد برگ‌ها، ارتفاع رشد کم گیاه و پوشش گیاهی پراکنده که در نتیجه ورود عوامل آلاینده به سیستم بیوشیمیایی گیاه و تحت تاثیر قرار دادن ارکانی نظیر میزان کلروفیل و استومات خواهد بود، است. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که آسیب‌پذیری گونه‌های مختلف گیاهی در مقابل مواد آلاینده یکسان نیست. به عبارت دیگر یک گونه گیاهی ممکن است ضعف‌هایی را در مواردی نشان دهد که برای گونه گیاهی دیگر تغییری در آن مورد حاصل نشده باشد. در واقع حساسیت گیاهان مختلف به مواد آلاینده مختلف متفاوت است. غبارات کارخانه ها علاوه بر تمرکز عناصر سنگین سمی به اجزای مختلف گیاه، در خاک‌های تغذیه‌کننده گیاه تغییراتی ایجاد خواهد کرد که از مهمترین آنها افزایش ظرفیت pH خاک به علت ورود ترکیبات قلیایی و افزایش ظرفیت جذبی آن برای خاک است. در مورد عامل اول قلیایی شدن خاک در مورد برخی گیاهان مفید و برای برخی دیگر مضر است. ولی عامل دوم یعنی افزایش ظرفیت جذبی خاک که در نتیجه ورود مواد رسی به خاک است، یکی از عوامل مهم بازداشت گیاه برای رشد است. عنصر جیوه به‌عنوان یک فلز سنگین سمی یکی از مهمترین عوامل آلوده‌کننده محیط‌زیست محسوب می‌شود.

۳- بررسی گازهای محیطی و ذرات معلق در عرصه کشاورزی اصفهان

در بررسی انجام شده در دشت برخوار اصفهان وضعیت ذرات معلق و گازهای محیطی در نقاط مختلف عرصه کشاورزی با استفاده از دستگاه های پرتابل و تیم تخصصی اندازه گیری و بررسی گردید. این بررسی در اسفندماه ۱۳۹۲ و در یک روز ابری همراه با وزش نسیم ملایم انجام شد. همچنین با بررسی های انجام شده مشخص گردید سوخت صنایع از مازوت به گاز طبیعی تغییر یافته که وضعیت قابل رویت منطقه نیز بیانگر این مورد بود. با توجه به نتایج و مقایسه مقادیر اندازه گیری شده با حدود مجاز مشخص گردید گاز NO۲ در ۴۰ درصد ایستگاه های مورد بررسی از حد مجاز فراتر بوده و آلاینده محسوب می شود. همچنین ذرات کمتر از ۵/۲ میکرون و ذرات کمتر از ۱۰ میکرون در ۹۰ درصد ایستگاه های مورد بررسی دارای مقادیر بیشتر از حد مجاز بوده و آلاینده محیط در نظر گرفته می شوند.

حمید رضا رحمانی

عضوهیات علمی موسسه خاک و آب کشور و دانشجوی دکترای دانشگاه اصفهان