سیرت های اخلاقی

فهرست های دوره باستان در میان آثار تئوفراستوس از كتابی نام می برند با عنوان «سیرت های اخلاقی» كه در زمینه اخلاق توصیفی است. علم اخلاق توصیفی به دست ارسطو بنیانگذاری شد و در مدرسه …

فهرست های دوره باستان در میان آثار تئوفراستوس از كتابی نام می برند با عنوان «سیرت های اخلاقی» كه در زمینه اخلاق توصیفی است. علم اخلاق توصیفی به دست ارسطو بنیانگذاری شد و در مدرسه مشائی (پیروان ارسطو) رواج كامل یافت. این نوشته، با عنوان «سیرت ها» (خصلت ها/ طبایع) به دست ما رسیده، و كازابونوس، یونانی شناس دوره رنسانس، آن را كتاب «كوچك طلایی» نامیده است. «سیرت ها» حاوی توصیف سی نمونه از خصوصیت های روحی یا همان سیرت های اخلاقی است. برخی از این خصوصیت ها عبارتند از: ریاكار، چاپلوس، پرگو، بی فرهنگ، خوش خدمت، وقیح، ناراضی، خسیس، چشم دریده، موقع نشناس، غیرتمند، سفیه، لاف زن، بی ادب، بدگمان، مزاحم، خودبین، بی رگ، پرمدعا، خودپسند، بی غیرت، بدگو و سودجو. توصیف بی پیرایه تئوفراستوس از این خصلت ها، حكایتگر شناخت عمیق او از طبیعت انسانی است. در واقع، بزرگترین گیاه شناس دوره باستان رفتارهای آدمیان را نیز با همان چشم تیزبین پژوهشگر طبیعت می نگرد.

البته باید گفت مصنف «سیرت ها» در تشریح این خصوصیت ها كه نوعاً بد و ناپسند هستند، بیشتر به صورت مردی بذله گو و طنزنویس نمایان است تا یك معلم سختگیر اخلاق. حتی باید گفت كه وجه مشترك همه تصاویری كه در نوشته او می یابیم، همین طنزآمیز بودن آنها است. البته نشانه علاقه تئوفراستوس به طنز، تنها «سیرت ها» نیست. نوشته ای از او در توصیف رنج های زندگی زناشویی نیز كه از طریق هیرونوموس، مورخ قرن اول میلادی، به دست ما رسیده، شاهد دیگری بر دلبستگی او بدین شیوه است. (مثلاً ملامت هایی كه مرد گاه و بی گاه از همسر خود می شنود: «فلان زن همیشه جامه های فاخر می پوشد، بهمان زن در همه جا مورد احترام است، ولی من باید در میان سر و همسر همیشه نقش گدا را بازی كنم. چرا به زن همسایه نگاه كردی؟ با دخترك خادمه چه می گفتی؟ به بازار رفتی برای من چه آوردی؟» و مانند اینها.) كتاب «سیرت ها» مقلدان فراوان یافته است كه مشهورترین آنها اثری با همین نام از لابرویر نویسنده فرانسوی (۱۶۹۶ ـ ۱۶۴۵) است.

تئوفراستوس همچنین اثری شامل سه كتاب درباره خداشناسیِ استدلالی، با عنوان «درباره خدایان»، دارد. نوشته ای نیز با عنوان «درباره دینداری» تصنیف كرده و در ضمن آن عقاید شخصی خود را درباره ایمان و رسوم دینی تشریح كرده و برای تایید آنها به واقعیات تاریخی و مردم شناختی توسل جسته است. وی در این كتاب رسم ایثارِ قربانی به خدایان را به تفصیل مورد بحث قرار داده و با قربانی كردن جانوران قاطعانه مخالفت كرده است و همین مخالفت او، یكی از پیشگامان گیاه خواری، یعنی فُرفوریوسِ نوافلاطونی را، بر آن داشته است كه بخش های مفصلی از این كتاب را جزء نوشته خود با عنوان «پرهیز از غذای حیوانی» بیاورد. حدود ده رساله در زمینه اخلاق نیز به تئوفراستوس نسبت داده اند كه به نوشته او در باب زناشویی و به سخن دقیق تر، در نكوهش زناشویی (كه لااقل فیلسوفان را از آن برحذر می داشت)، پیشتر اشاره كردیم. از تئوفراستوس متاسفانه چیزی به فارسی ترجمه نشده است و به همین جهت در یادداشت بعدی، بخش هایی از كتاب سیرت های اخلاقی او را به نقل از كتاب «متفكران یونانی» تئودور گُمپرتس، ترجمه محمدحسن لطفی، برای علاقه مندان می آوریم.

مسعود زنجانی