یکشنبه, ۹ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 28 April, 2024

مجله ویستا

آداب و اخلاق اهل علم

●تواضع و فروتنی

هنگامی كه تمامی افراد جامعه روابط خود را بر اساس فروتنی بنا نهند حیات طیّبه رخ خواهد نمود و بهره های فراوانی نصیب افراد متواضع خواهد شد از جمله:

۱. بزرگی و ارجمندی

تواضع و فروتنی بر خلاف تصور متكبران نه تنها سبب كوچك شدن انسان نمی شود بلكه بر قدر و منزلت وی نیز می افزاید و موجب رفعت و بلندی مقام وی می گردد. انسان متواضع همچون زمین فروافتاده ای است كه قطرات باران از هرسو بدان جا سرازیر می شود و آن را حاصلخیز و پرثمر می سازد. كسی كه از تواضع سرباز می زند به سان زمین مرتفع و بلندی است كه از دربرگرفتن بركات آب باران محروم است. امیرالمؤمنین علی(ع) فرماید:

(المتواضع كالوهدهٔ یجتمع فیها قطرها و قطر غیرها والمتكبر كالرَّبوَهِٔ لایقرُّ علیها قطرها ولاقطر غیرها.۱

فروتن مانند زمین فرورفته ای است كه قطره های باران از هرسو در آن گرد می آیند و متكبر چونان زمین مرتفع و بلندی است كه قطره ای باران بر آن نمی ماند.

افتادگی آموز اگر طالب فیضی هرگز نخورد آب زمینی كه بلنداست چنین است كه طالبان فیض همواره رفعت و بلندی را در كوچكی و افتادگی می جسته اند و همچون قطره ناچیز باران خود را در دریای بی كران انسانها كوچك می دیده اند تا درخور رسیدن به مقامات عالی و كمالات انسانی شوند. از كوبیدن (در نیستی۲) و (خردی) بزرگی یابند و افسر كرامت بر سرنهند. برخی به گمان این كه تواضع شخصیت آنان را كوچك می كند و از قدر و منزلت و جاه و جلال آنان می كاهد از فروتنی دریغ می ورزند و برای فرونشاندن میل نفسانی خویش خودنمایی متكبرانه رفتار می كنند. غافل از این كه شخصیت تصنعی و كاذب چیزی جز وهم و خیال نیست و پایه آن بسیار پوچ و سست است. خوی نرم و رفتار متواضعانه نه تنها ذرّه ای از بزرگی و منزلت آنان نمی كاهد بلكه حرمت و نفوذی طبیعی به انسان می بخشد و جامه وقار و ابهت براو می پوشاند:

(التواضع یكسوك المهابهٔ۳)

اساساً راز و رمز بزرگی و عظمت در فروتنی است. كسی كه خود را چون شبنمی برخاك افكند رفعت و بزرگی می یابد:

چو خواهی كه در قدر والا رسی

زیك شب تواضع به بالارسی

در این حضرت آنان گرفتند صدر

كه خود را فـروتر نهادند قـدر

چو سیل اندر آمد به هول و نهیب

فتاد از بلندی به سر در نشیب

چوشبنم بیفتاد مسكین و خرد

به مهر آسمانش به عیوق برد۴

تواضع مقام انسان را در نزد خداوند بالا می برد و مردم در او به دیده عظمت و بزرگی می نگرند چنانكه در حدیثی از پیامبر اسلام(ص) می خوانیم:

(من تواضع للّه رفعه اللّه. فهو فی نفسه ضعیف وفی أعین الناس عظیم. ومن تكبر وضعه اللّه فهو فی أعین الناس صغیر وفی نفسه كبیر حتی لهو أهون علیهم من كلبٍ اَوْ خنزیر۵)

كسی كه برای خدا فروتنی كند خداوند او را بلند مرتبه گرداند. او در پیش خود ناتوان و در دیدگان مردم بزرگ و ارجمند است و كسی كه بزرگی ورزد خدا او را پست و حقیر سازد. او خویش را بزرگ می پندارد ولی در نظر مردم كوچك و بی مقدار است به گونه ای كه حتی او را از سگ و یا خوك هم پست تر می شمارند. [یعنی طبیعت انسانها به گونه ای است كه از افراد متكبر منزجرند و از چنین رفتاری نفرت دارند.].

و در حدیث دیگری می فرماید:

(و انّ التواضع یزید صاحبه رفعهٔ فتواضعوا یرفعكم اللّه۶)

فروتنی بربلندی مقام آدمی می افزاید پس تواضع كنید تا خداوند به شما رفعت دهد.

همان طور كه تواضع سبب عظمت بزرگی و شخصیت انسان در میان مردم و گرانقدری وی نزد خداوند می گردد تكبر وسیله حقارت و خواری انسان می شود. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه قاصعه سبب محرومیت و دوری شیطان از رحمت خدا را تكبر و گردن فرازی وی می داند:

(اَلاترون كیف صغّره اللّه بتكبره ووضعه بترفّعه۷)

آیا نمی بینید چگونه خداوند او [ابلیس] را به سبب تكبرش كوچك و خوار نمود و به خاطر بلند پروازی پست.

بروز و ظهور صفاتی مانند: تكبر ریشه در شخصیت و زوایای روحی و روانی انسانها دارد.كمبود شخصیت عقده حقارت عقب ماندگی خود كم بینی سرخوردگیهای اجتماعی شكست در عرصه های علمی و سیاسی و... به صورت خود بزرگ نمایی و رفتارهای متكبرانه خود را نشان می دهد. از این روی توجه به جنبه های روانی و روحی تكبر و ریشه یابی موجبات آن اهمیت ویژه ای دارد. زیرا انسان پرظرفیت و با شخصیت نیازی به تظاهر فخرفروشی و... ندارد و به طور طبیعی از این حالت متنفر است.

۲ . رشد و كمال

اسلام آیین دوستی و برادری است. هنگامی این ویژگی به دست می آید كه همه نسبت به یكدیگر احساس مسؤولیت كنند و به شخصیت یكدیگر احترام بگذارند و در مقابل خدا قانون و مقررات الهی متواضع و تسلیم باشند و از فخر و تكبر دوری گزینند.

در جامعه ای كه غرور و خود بزرگ بینی رواج داشته باشد و در خانه مدرسه محیط كار و... هركسی خود را بزرگتر و بالاتر از دیگری بداند و دیگران را حقیر و ناچیز بشمارد جوّ بی اعتمادی دروغ گویی تملق و چاپلوسی ریاكاری فریبكاری مراعات نكردن قانون و مقررات ظلم و تعدی و تجاوز به حقوق دیگران رواج خواهد یافت. بی شك آثار سوءِ چنین حالتی عرصه را بر همه فعالیتهای سازنده تنگ كرده و عملاً چرخ تلاش و سازندگی كند می شود.

آنان با پندارهای موهوم و القاب و عناوین خود را برتر و بالاتر از دیگران می دانند زمینه شكوفایی استعداد و بالندگی را در جامعه خویش نابود می سازند و زمینه اصلاح و پیشرفت و رشد اجتماعی را ازبین می برند. زیرا متكبر نقایص و عیوب خود را نمی بیند و خود را مافوق همه می داند و از شنیدن هرمطلبی به جز مدح و تملق مداحان سرباز می زند. چنین جامعه ای غیر ممكن است كه راه صلاح و سداد در پیش گیرد.

به گفته سعدی:

یكی را كه پندار در سر بود

مپندار هرگز كه حق بشنود

زعلمش ملال آید از وعظ ننگ

شقایق به باران نــروید زسنـگ

گرت در دریای فضلست خیز

بتذكیر در پای درویش ریز

نبینی كه از خاك افتاده خوار

بروید گل و بشكفد نو بهار

مریزای حكیم آستینهای در

چو می بینی از خویشتن خواجه پر

به چشم كسان در نیاید كسی

كه از خود بزرگی نماید بسی۸

دلی كه با تكبر و نخوت سخت گردد با باران علم و معرفت شقایق و گلهای عطرآگین نمی رویاند و رشد و تعالی فرهنگی نمی یابد.

امام كاظم(ع) خطاب به هشام بن حكم می فرماید:

(یاهشام! انّ الزرع ینبت فی السهل ولاینبت فی الصفا فكذلك الحكمهٔ تعمر فی قلب المتواضع ولاتعمر فی قلب المتكبر الجبّار لأنّ اللّه جعل التواضع آلهٔ العقل وجعل التكبر من آلهٔ الجهل.۹)

زراعت در زمینهای نرم و افتاده می روید نه بر سنگلاخها. همچنین حكمت و دانش در دل انسان فروتن به شكوفایی و رشد می نشیند و در دل متكبر ستمگر جای نمی گیرد; زیرا فروتنی نشانه خردمندی و گردن فرازی علامت نادانی است.

۳ . بهره وری از مواهب زندگی

آراسته بودن به زیورهای اخلاقی همچون: تواضع زمینه بهره مندی و استیفای هرچه بیشتر و بهتر از مواهب و نعمتهای الهی را فراهم می آورد. فرد متواضع به آسانی هرمطلبی را كه نمی داند می پرسد در پای درس استاد

زانو می زند و از خرمن فیضش برخوردار می گردد. در كارهای روز مرّه همچون: خوراك پوشاك نشست و برخاست و... هیچ تكلفی ندارد و به سهولت از امكانات مادی و معنوی بهره مند می گردد. برخلاف انسان متكبر كه حصاری از اوهام و خیالات و قید و بندهای اسارت بار به گرد خویش كشیده است و با توجیه این كه خلاف شأن و دون شخصیت وی می باشد آزادی را از خود سلب كرده و از بسیاری مواهب و نعمتها محروم می ماند. نكته ای را كه نمی داند عار می داند كه بپرسد و یا در پای درس كسی بنشیند.

بزرگانی كه در عرصه علم و دانش چون خورشید درخشیده اند همواره در نهایت تواضع می زیسته اند و با افتادگی و به دور از هرگونه تكلف و قید و بندی در تكاپو برای كسب دانش در مجلس درس استادان حاضر می شدند. مرحوم علاّمه طباطبائی(ره) كه بر فلسفه و تفسیر چنان احاطه داشت كه پیچیده ترین مسائل فلسفی را به آسانی می گشود چنان متواضع بود كه هرگز كلمه (من) از ایشان شنیده نشده است:

(در طول سی سال كه افتخار درك محضر ایشان را داشتم هرگز كلمه (من) از ایشان نشنیدم! در عوض عبارت (نمی دانم) را بارها در پاسخ سؤالات از ایشان شنیده ام. همان عبارتی كه افراد كم مایه از گفتن آن عار دارند ولی این دریای پرتلاطم علم و حكمت از فرط تواضع و فروتنی به آسانی می گفت. و جالب این است كه به دنبال آن پاسخ سؤال را به صورت احتمال و یا به عبارت (به نظر می رسد) بیان می كرد۱۰.)

۴ . اصلاح و آرامش

بسیاری از خود كامگیها ستمكاریها نزاعها و... از خود خواهیها و تكبر سرچشمه گرفته است و گاه به صورت مشربها ونحله ها و نظایر آن بروز كرده

است و احیاناً شكلی ظاهرالصلاح هم به خود گرفته است.

تواضع چه در زندگی فردی و چه اجتماعی وسیله مهمی برای غلبه بروسوسه های شیطانی و هواهای نفسانی و ازبین بردن زمینه های انحراف و نزاعهاست. از این روی علی(ع) در خطبه قاصعه از تواضع به عنوان دژی تسخیرناپذیر در برابر ابلیس یاد كرده است:

(اتخذوا التواضع مسلحهٔ بینكم و بین عدوكم ابلیس و جنوده فانّ له من كلّ امهٔ جنوداً واعواناً۱۱)

فروتنی را سنگری میان خود و دشمنتان شیطان و سپاهیانش برگزینید; زیرا او را از هرگروهی لشكرها و یاورانی است.

از این رهگذر اظهار خضوع و تواضع انسان را در اصلاح نفس و رهایی وی از مفاسد اجتماعی و اختلافها و نزاعها یاری می دهد. آرامش و سعادت وی را تأمین می كند و در رسیدن به اهداف عالی انسانی به او كمك می كند و چونان سدی آهنین شخصیت و شرافت او را از شر دشمنان درونی و برونی محافظت می نماید.

۵ . محبت و دوستی

تألیف قلوب و ایجاد محبت و دوستی سبب جلب توجه مردم و تقویت علائق و پیوند هرچه مستحكمتر امت اسلامی با یكدیگر است. فروتنی دلهای مردمان را نرم و نسبت به یكدیگر رئوف و مهربان می سازد. از این رهگذر می تواند عاملی مهم در جهت تألیف قلوب و ایجاد محبت و دوستی بین مردم به حساب آید. علی(ع) می فرماید:

(ثمرهٔ التواضع المحبّهٔ وثمرهٔ الكبر المسبّهٔ۱۲)

نتیجه فروتنی دوستی و محبت است و نتیجه تكبر خواری و دشنام است.

و یا می فرماید:

(ثلاث یوجبن المحبّهٔ الدین والتواضع والسخاء۱۳)

سه چیز محبت و دوستی می آورد: دینداری فروتنی بخشندگی.

از این روی در فرهنگ اسلامی تصریح شده است كه رهبران و راهنمایان جامعه اسلامی باید با نرمی و ملایمت با مردم برخورد نمایند و با خوشرویی و فروتنی محبت و دوستی آنان را جلب كنند. قرآن مجید نرمی و تواضع پیامبر را در برابر مؤمنان عاملی در جهت جلب توجه مردم و جلوگیری از تشتت و پراكندگی از اطراف وی می داند:

(فبما رحمهٔ من اللّه لنت لهم ولو كنت فظّاً غلیظ القلب لأنفضّوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الأمر۱۴)

از پرتو رحمت و لطف الهی در برابر آنها نرم و فروتن شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراكنده می شدند پس از آنان درگذر و برایشان طلب آمرزش نما و در كارها با آنها مشورت كن.

اگر رهبران و مدیران نظام اسلامی از سر تواضع و فروتنی به مردم شخصیت بدهند و در مسائل مختلف كشور و حكومت با آنان مشورت نمایند و به رأی و نظر آنان احترام بگذارند طبعاً توجه و محبت آنان را به دست می آورند ولی اگر متكبر باشند همه از گردشان پراكنده می گردند.

منبع: WWW.Seraj.Ir

پاورقیها:

۱ . (شرح نهج البلاغهٔ) ابن ابی الحدید ج۲۰/۲۸۸ حكمت ۲۹۱.

۱۸ . (اخلاق محتشمی) خواجه نصیرالدین طوسی /۲۸۷. این روایت با اندك تفاوتی در كتاب (المحجهٔ البیضاء) ج۶/ ۲۴۸ هم آمده است.

۱۲ . (غرر و درر) چاپ دانشگاه تهران ج۳/۳۲۷.

۱۳. (همان مدرك) /۳۴۲.

۱۱ . (نهج البلاغهٔ) خطبه ۱۹۲.

۱۶ . (احیاء علوم الدین) ابو حامد محمد غزالی طوسی ج۲/۳۸۰.

۱۵ . (اصول كافی) ج۲/ ۱۲۴.

۱۷ . (مكارم الأخلاق) حسن بن فضل الطبرسی /۲۲.

۱۹ . (بحار الأنوار) ج۴۱/۵۵.

۱۴ . سوره (آل عمران) آیه ۱۵۹.