ستایش های آن پاکباخته

بهمن ماه دومین سالگرد درگذشت غزل سرای بزرگ خراسان, استاد عماد خراسانی است آنچه درذیل می آید,خلاصه شده مقدمه ای است که دکتر جلیل تجلیل بر چاپ جدید دیوان عماد که هنوز منتشر نشده است ,نگاشته اند

دیوان سراسر حماسه و عرفان عماد را که می گشاییم، با شعری مواجهیم که از یک سو قصاید و ترجیع بندها و ترکیب بندها با سبکی استوار و زبانی نرم و پرتوان و استفاده فراوان از فنون سخن و شعر همراه است و این استواری شعری در سراسر دیوانش نمودار است و از جهت دیگر پیامها و حماسه های ایمان و شهادت و مناجات و عواطف نیرومند بشری در اشعار او تجلی دارد و تاریخ پر شهامت و شجاعت و شهادت را با وقایع جانسوز و تاریخی گزارش می دهد.

۱- در منظومه ای که با آن آغاز این دیوان را زینت بخشیده، بر آن است که هر چه در آفاق و انفس مشاهده می کنی، دفتری از معرفت کردگار است و پر از نشانه دوست که سراپا فسانه اوست. و همه معترف به عزت آفریدگار عالم است:

هر چه بینی در انفس و آفاق

تر کن انگشت و می شمر اوراق

دفتری بین پر از نشانه دوست

یا که لوحی پر از فسانه اوست

دست او نظم می دهد در کون

رأی او صلح و جنگ را شد عون

ان ولم معترف به عزت شاه

وحده لا اله الا الله

که در این ابیات از آیه شریفه ولو انما فی الارض من شجره اقلام و البحر یمده من بعده سبعه ابحر ما نفدت کلمات الله...(۱) بهره گرفته است.

۲- توصیفهای عماد از ویژگیهای نبی اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بسی دل انگیز و پرمایه است. در میلاد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و وصف ربیع المولود از نبی موعود سخنها رانده است:

حبذا ماه ربیع المولود

گشت مولود نبی موعود

صادر اول و هادی سبل

عقل کل، ناشر دین، شاه رسل

انبیا مژده وصلش دادند

جمله سر در قدمش بنهادند

آدم و نوح و خلیل و عیسی

خضر و الیاس و ذبیح و موسی

جمله گفتند به فرمان احد

ما چو رفتیم بیاید احمد(۲)

داورش گفت بشیر است و نذیر

کون را همچو سراجی است منیر(۳)

مکتبش دافع هر رنج و ستم

امتش نابغه و خیر امم

شود آنگاه قبول از تو صلات

که فرستی به محمد صلوات

۳ _ قصیده زیبایی که به مطلع:

بعثت ختم رسل برد ز دل رنج و ملال

نهضت هادی کل شست همه گرد ضلال

در موضوع بعثت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و در آن اوصاف دلربایی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بیان شده است. در این قصیده؛ با آهنگ اخلاص و وفاداری به آن سرآمد خلقت می گوید: انبیا، همچو غلامانی کمر خدمت بسته در پیشگاه کرم او ایستاده اند و به جز این اشرف مخلوقات در شبستان گمراهی، چراغی نیست، از ذات واجب الوجود احد که بگذریم نام وی احمد است. آنگاه عرض ناتوانی می کند، چرا که در مدحش دفتر قرآن کافی است. نمازگزاری که صلوات بدو نفرستد نمازش کامل نیست و دگر اعمالش نارسا است.

ایستاده به درش همچو غلامان جبریل

پیشگاه کرمش خیل ملائک چو بلال

در شبستان ضلالت به جز او کیست سراج

در گلستان هدایت به از او نیست هلال

ذات واجب احد و نام وی آمد احمد

هست یک میم فقط فرق ز حی متعال

نعتش از ما نسزد، دفتر مدحش قرآن

وصفش از وهم برون، عقل در او گشته عقال

نفی لا را به ثبوت ار نرساندی تا حشر

حل این مسأله می ماند چو آب و غربال

صلوات ار نفرستند مصلین به نماز

نه نماز است و نه باقی بگذارد اعمال

گوهر آورد برون از صدف طبع عماد

گرچه خود این مدد اوست نی از درج مقال

چامه دیگری از وصافی عماد در بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم (ارجوزه صلوات) است که ویژگی خاص آن، این است که در قالب ترجیع بند سروده شده است؛ با برگردان بر گل روی محمد صلوات که بدیهی است که در مجالس و مناسبت های دینی و مذهبی شوری وصف ناپذیر در فضای مجلس ایجاد می کند.

و اینک دو بند از آن را در می آوریم:

مظهر رحمت حق فی الفلوات

که در او کرده خدایش جلوات

روز عیش و طرب و گاه نجات

شادمان باش و بگو این کلمات

بر گل روی محمد صلوات

به به ای امت آن پاک نژاد

پا بر افلاک نه ای پاک نهاد

غیر بگذار بر یار بگو

از در دوست بجو راه نجات

بر گل روی محمد صلوات

۴- عماد در گزارش زندگی علی علیه السلام و مقام والای او در مصاحبت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و وصف غدیر خم، قصاید گوناگون دارد و ارجوزه خاصی راجع به شاه مردان جهان ولایت _ هم چنانکه درباره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ساخته بود _ پرداخته است که در این جا ابیاتی از آن همه، یاد می شود.

در قصیده ای در مدح امیر مومنان علیه السلام به مطلع:

بر درگه کریم روا باشد التجا

گر ملتجی درست بیاید فقد نجی

و در دامن این چامه است که ما را دعوت می کند دامن او بگیریم:

محکم بگیر دامن برهان حق علی

سلطان دین، امام مبین، شاه اولیا

آن باب شهر علم که پیغمبرش سرود

من علم را مدینه، علیم چو بابها

سر قدم، ولی نعم، قائد امم

فخر حرم، ملک خدم، آن آیت هدی

نفس نبی(۴) و روح نبی معنی نبا

تفسیر باء بسمله مصداق هل اتی

رمز فواتح سور و زینت کتاب

کنز خفی، سراج هدی، رایت تقی

منهاج عشق تاج شهامت رواج شرع

مفتاح مشکلات و شهنشاه لافتی

بغضش شرار آتش، حبش بهشت عدن

خلقش نسیم خلد و رخش مشعل وفا

عشقش خدای داند و عقلش خدا و من

نی دانمش خدا و نه می دانمش جدا

نعتش نمی سزد بجز از خاتم رسل

مدحش خدا نموده به قرآن ز انما(۵)

---