دستاوردهای بخش صنعت و توسعه صنعتی

به رغم اهمیتی كه هر دو بخش دولتی و خصوصی برای ضرورت افزایش صادرات غیرنفتی قائل اند, سطح واقعی صادرات غیرنفتی در بیش از یك دهه گذشته انتظارات موجود را تأمین نكرده است

● دستاوردهای بخش صنعت

به‌رغم اهمیتی كه هر دو بخش دولتی و خصوصی برای ضرورت افزایش صادرات غیرنفتی قائل‌اند، سطح واقعی صادرات غیرنفتی در بیش از یك دهه گذشته انتظارات موجود را تأمین نكرده است. در طول سال‌های اجرای اولین برنامه پنج ساله توسعه اجتماعی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران كه از ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۴ به طول انجامید، حدود ۶۰ درصد از اهداف تعیین شده محقق شد، اما این رقم در برنامه دوم به ۶۵ درصد ارتقا یافت.

در ساختار اقتصادی ایران ۲۱ نهاد، بانك، مؤسسه، ارگان دولتی و شورا در زمینه افزایش صادرات غیرنفتی فعالیت می‌كنند، اما نتیجه فعالیت این دستگاه‌ها همواره ناچیزتر از تعداد آنها بوده است. پاسخ این سؤال كه چرا حجم صادرات غیرنفتی ایران محدود است هنوز مشخص نیست و هیچ جوابی برای آن ارائه نشده است. در اقتصاد ایران بیشترین میل و علاقه به واردات كالا از بازارهای خارجی بوده و صادرات، جایگاه مناسبی نداشته است.

حال برای روشن شدن موضوع باید به عمده‌ترین دلایل ناكامی دولت در افزایش صادرات غیرنفتی و موانع اجرای این سیاست اشاره كرد. مهم‌ترین موانع موجود عبارتند از:

۱) قوانین و مقررات مرتبط با بازرگانی خارجی از جمله: تعرفه‌ها، سهمیه‌ها، عوارض و مالیات‌های گوناگون، مجوزهای تجاری و نظام ارزیابی كالا بیش از آنكه به صادرات توجه شده باشد حول محور واردات متمركز شده است.

۲) زیرساخت‌های حمل و نقل كالا شامل: بنادر، راه‌های مواصلاتی و خطوط راه‌آهن، در مقایسه با الزامات صادراتی، تناسب بیشتری برای واردات كالا دارد.

۳) اطلاعات بازرگانی جمهوری اسلامی ایران برای واردات كالا از خارج به مراتب بیشتر از دانش لازم برای صادرات است.

۴) اقدامات عملی توسعه صادرات كمتر از اقدامات به اجرا در آمده برای واردات است.

۵) بیشترین نوع كالاهای صادراتی ایران در بازارهای خارجی به فرش و خشكبار محدود شده است.

۶) در نظام اقتصادی ایران، فعالیت در زمینه واردات كالا به‌طور سنتی بسیار سودآورتر از فعالیت در بخش صادرات بوده است.

۷) وجود تحریم‌های اقتصادی و سیاسی اعمال شده از سوی ایالات متحده امریكا بر فرایند صادرات كالا از جمهوری اسلامی ایران به دیگر ممالك جهان تأثیر مخربی داشته است.

۸) تولیدكنندگان و صادركنندگان، محدوده فعالیت صادراتی خود را به بازارهای خاص از جمله بازارهای بی‌ثبات آسیای مركزی محدود كرده‌اند و تلاش شایانی برای بسط دامنه فعالیت در دیگر بازارهای بین‌المللی به عمل نیامده است.

۹) حجم انبوهی از صادرات غیرنفتی ایران به مواد غذایی و محصولات كشاورزی اختصاص یافته است چرا كه توان رقابتی و پایین بودن هزینه تولید این كالاها در ایران مزیتی نسبی به حساب می‌آید.

۱۰) وجود الزام به تحویل ارز حاصل از صادرات كالا به نظام بانكی كشور با نرخی كه بانك مركزی تعیین می‌كند یكی از موانع رشد صادرات است.

۱۱) روش‌های بازاریابی شركت‌های ایرانی شبیه و یكسان نیست.

۱۲) وجود تشریفات دست و پاگیر و بوروكراسی شدید اداری در امور مربوط به صادرات كالاهای ایرانی.

● راهكارهای عملی

برای بهبود شرایط فعالیت صادركنندگان ایرانی، پیشنهادهای مفید و راهبردی ویژه‌ای در زمینه بهبود و تصحیح مقررات صادرات كالا وجود دارد. این راهكارها عبارتند از:

۱) تقلیل تشریفات موجود در فرایند صادرات كالا و تعیین متولی خاص برای بهبود صادرات غیرنفتی كشور

۲) مطالعه دقیق در مورد قوانین و مقررات صادرات كالا پیش از ابلاغ و اجرا

۳) تبیین سیاست‌های كلان صادرات كالا از سوی دولت و عدم دخالت در فعالیت‌های جزئی و روزمره صادركنندگان

۴) تبیین و ترسیم اهداف واقع‌گرایانه و مرتبط به صادرات كالاهای غیرنفتی در برنامه‌های توسعه اجتماعی و اقتصادی كشور

۵) واگذاری قدرت تصمیم‌سازی مرتبط به موضوع صادرات به فعالان و كارشناسان امر

۶) حمایت از صادركنندگان برای تقویت توان رقابتی و كاهش واردات

۷) تسهیل روش‌های اداری و بوروكراتیك واردات كالا به‌ویژه ابزار پیشرفته و مواد اولیه مورد نیاز صنایع

۸) تسهیل گشایش اعتبار و عملیات ارزش صادركنندگان كالاهای غیرنفتی

۹) افزایش مهلت تحویل ارز حاصل از صادرات به نظام بانكی كشور

۱۰) خرید ارز حاصل از صادرات كالا به قیمت بازار آزاد از سوی نظام بانكی

۱۱) تشویق و حمایت از داد و ستد پایاپای بازرگانان ایرانی با برخی از كشورهای فقیر

۱۲) استفاده از روش بیع متقابل برای تهیه مواد اولیه از كشورهای خاص

۱۳) آموزش قوانین و مقررات صادرات به كاركنان دستگاه‌های مرتبط با صادرات كالاهای غیرنفتی

۱۴) تشكیل ادارات ویژه صادرات كالا در گمرك جمهوری اسلامی ایران، فرودگاه‌ها، بنادر و مبادی خروجی كشور و كاهش تشریفات زائد اداری

۱۵) استفاده از سیاست‌های تشویقی

۱۶) گسترش دامنه فعالیت بانك‌های ایرانی در خارج از كشور به منظور انجام امور بانكی و اعتباری صادركنندگان

۱۷) اطلاع‌رسانی منظم به صادركنندگان و شركت مداوم و منظم در نمایشگاه‌های بین‌المللی خارج از كشور

۱۸) كمك دولت به رفع موانع موجود بر سر راه تولید و افزایش كیفیت محصولات ایرانی

افزایش صادرات غیرنفتی تنها راه كسب درامد برای كشور نیست و راه‌های دیگری نیز وجود دارد كه می‌توان با استفاده از آنها به رشد درامدهای غیرنفتی و كاهش وابستگی به نفت كمك كرد. برای مثال، حمایت از صنعت گردشگری، جلب سرمایه‌های مستقیم خارجی، صادرات خدمات و جذب سرمایه‌های ایرانیان خارج از كشور از جمله ابزار مناسب رشد درامدهای ارزش كشور است. توسعه صادرات غیرنفتی ایران را باید به منزله نیل به توسعه صنعتی قلمداد كرد و توجه داشت كه دستیابی به این هدف و نفوذ در بازارهای بین‌المللی نه تنها به قیمت‌های رقابتی بلكه به ارتقای استانداردهای موجود، پایبندی به انجام تعهدات، بازاریابی دقیق، تأمین خواسته‌های مشتریان و تأمین بهنگام اعتبار نیز بستگی دارد.

منبع:

سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (UNIDO)

نویسنده : محمدرضا خدرلو

---