آنچه روان پزشکان از رانندگی شما می فهمند

رابطه شخصیت و رانندگی

استفاده از خودرو و رانندگی، امروز به یکی از وجوه عمده زندگی بشر تبدیل شده است. در کشور ما از چند دهه پیش، خودرو از حالت تجملی و تفننی، به صورت یک نیاز درآمده‌است، بنابراین آداب رانندگی هم مانند آداب معاشرت اهمیت یافته است...

گرچه قوانین راهنمایی و رانندگی کلیات این آداب را مشخص می‌کند، اما موضوعات جزیی‌تر و حتی رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی تابع وضعیت زیستی – روانی – اجتماعی راننده است. مسایلی از قبیل ابتلا به بیماری یا نقایص جسمی (نارسایی دید، نارسایی شنوایی،...)، بیماری‌های روانی و وضعیت شخصیتی، شرایط محیطی و فرهنگی (سر و صدا، گرما، رقابت و...) بر رفتار رانندگی تاثیر می‌گذارد. برخی از این متغیرها فردی و برخی گروهی است. تعدادی از آنها جنبه درونی دارند و تعدادی جنبه بیرونی. مثلا ظرفیت خیابان‌ها و جاده‌ها و تناسب آنها با تعداد خودرو وضعیت مهندسی گذرگاه‌ها، وجود علایم هشداردهنده مناسب و وضعیت جوی که همه بر نحوه رانندگی تاثیر می‌گذارند، از عوامل بیرونی محسوب می‌شوند.

● متغیرهای روانشناختی موثر در رانندگی

متغیرهای روانشناختی متعددی بر طرز رانندگی ما تأثیر می‌گذارند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:

هوشیاری، زمان مناسب واکنش، توجه و تمرکز، از عوامل درونی هستند که ممکن است جنبه وضعیتی داشته باشند، مثلا بی‌خوابی، کاهش قندخون و مصرف مواد غیرقانونی بر هوشیاری و تمرکز تاثیر منفی می‌گذارد.

گاهی مسایل جاری زندگی باعث بی‌توجهی به ضروریات رانندگی و افزایش حوادث می‌شود، مثلا آقایی که در محیط کار خود با مشکلی روبروست یا خانمی که با همسرش اختلافی پیدا کرده، دچار فشار روانی (استرس) هستند و این باعث کاهش توجه و تمرکز یا افزایش تحریک‌پذیری و پرخاشگری‌شان می‌‌شود. این افراد مستعد ایجاد حوادث و تصادف‌های رانندگی می‌شوند.

اگر راننده به بیماری‌های روانی مبتلا باشد، ممکن است رانندگی نادرست یا رعایت‌نکردن قوانین رانندگی از او سر بزند؛ یکی از نشانه‌های شیدایی و نیمه‌شیدایی که در نابسامانی خلقی دوقطبی ملاحظه می‌شود، رانندگی سریع و بی‌احتیاط است.

در افسردگی‌های شدید، تمایل به خودکشی پنهان یا اقدام به خودکشی آشکار با اتومبیل وجود دارد که راننده دچار افسردگی شدید که با سرعت و بی‌احتیاط رانندگی می‌کند، ممکن است به قصد خودکشی مرتکب این کار شود. سقوط‌ عمدی از پرتگاه‌ها، از روش‌هایی است که این بیماران برای از بین بردن خود به کار می‌برند.

در افراد مبتلا به نابسامانی‌های اضطرابی، اضطراب شدید ممکن است مانع رانندگی شود یا تپش قلب، لرزش دست و سرگیجه باعث وقوع حوادث رانندگی‌ شود.

بیماران مبتلا به «آگورا فوبیا» در ترافیک شهر دچار دلهره شدید می‌شوند و ممکن‌است از شدت اضطراب خودروی خود را در خیابان‌ رها کنند و با وسیله‌ای دیگر خود را به خانه برسانند.

فضای بسته اتومبیل در بیماران مبتلا به «کلاستروفوبیا» ایجاد وحشت و رانندگی را برایشان بسیار دشوار می‌کند. در نوعی از نابسامانی وسواسی – اجباری، راننده پیوسته نگران است مبادا با عابری تصادف کرده باشد در نتیجه مرتب از آینه، عقب را نگاه می‌کند تا ببیند کسی وسط خیابان افتاده است یا نه، اما ندیدن مصدوم هم آنها را راضی نمی‌کند، گاهی دور می‌زنند تا با دقت وارسی کنند مبادا با کسی تصادف کرده باشند و حتی امکان دارد از رهگذران بپرسند آیا فرد مصدومی را در آن حوالی دیده‌اند یا نه.

در دوره فعالیت حرفه‌ای خود، تاکنون ۴ مورد از مبتلایان به این وسواس نادر را ملاحظه کرده‌ام که البته با درمان دارویی همه بهبود یافته‌اند.

نکته مهم و جالب اینکه بیماران مبتلا به «آلزایمر» خفیف، مهارت‌های رانندگی خود را حفظ می‌کنند و این بیماری در رفتار رانندگی آنها تاثیری ندارد گرچه زمان واکنش نشان دادن آنها به هر حال با افزایش سن، کند می‌شود. تصمیم‌گیری در مورد ادامه یا ترک رانندگی در چنین بیمارانی باید برحسب مورد باشد.

یکی از بیماری‌های مهم که نقطه تلاقی روان‌پزشکی و نورولوژی است و از نظر تشخیص صلاحیت رانندگی کردن فرد اهمیت زیاد دارد، «صرع» است. بیشتر موارد این بیماری با داروهای مناسب کنترل می‌شود و تداوم مصرف داروها ضروری است. صرع کنترل نشده، ممکن است هنگام رانندگی بروز کند و حوادث جبران‌ناپذیری به وجود بیاورد. معمولا مبتلایان به صرع در صورت کنترل بیماری، به مدت دو سال و با شرط تایید پزشک معالج و در صورت لزوم سایر مقامات و تداوم درمان، می‌توانند رانندگی کنند.

در عین حال غربالگری بیماران صرعی از طریق انجام نوار مغزی عملی و علمی نیست زیرا تشخیص صرع جنبه بالینی دارد. حدود ۱۵ درصد مردم جامعه، نوار مغزی نابهنجار دارند اما فقط تعداد کمی از آنها دچار صرع هستند. حتی در یک فرد دچار صرع نیز ممکن‌است نوار مغزی طبیعی باشد، بنابراین آگاه‌کردن عموم مردم از نشانه‌های صرع، درمان‌پذیربودن آن و محدودیت‌های ناشی از آن برای رانندگی ضرورت دارد.

● نابسامانی های روانی و رانندگی

بخشی از نابسامانی‌های روانی که با موضوع رعایت یا رعایت‌نکردن آداب صحیح رانندگی ارتباط نزدیک‌تر دارد، نابسامانی‌های شخصیتی خوشه «ب» است که شامل «نابسامانی‌های شخصیتی مرزی»، «خودشیفته»، «ضداجتماعی» و «نمایشی» (هیستریونیک) می‌شود.

از ویژگی‌های شخصیت مرزی، احساس ملال و ناسرخوشی است که بیمار برای رفع آن می‌کوشد به دنبال ماجراجویی و کارهای پرهیجان برود. رانندگی سریع، بی‌پروا و زیر پاگذاشتن مقررات راهنمایی از کارهایی است که بیمار مبتلا به نابسامانی شخصیتی مرزی انجام می‌دهد. از آنجا که رفتارهای تکانشی و تحریک‌پذیری و تمایل به آسیب به خود در شخصیت‌های مرزی بالاست، این بیماران از نظر رانندگی زمینه بروز مخاطرات فراوانی را برای خود و دیگران فراهم می‌کنند پس شناخت و درمان آنها ضروری است.

مبتلایان به نابسامانی شخصیت ضداجتماعی، اهمیتی به ایمنی و سلامت خود و دیگر مردم نمی‌دهند، از قانون‌شکنی لذت می‌برند، تحریک‌پذیر و پرخاشگرند، با کوچک‌ترین بهانه‌ای به سمت دیگری هجوم می‌برند و اتومبیل در دست آنها تبدیل به آلت قتاله‌ای می‌شود که در خدمت انگیزه‌های تبهکارانه قرارمی‌گیرد. عبور از چراغ قرمز، سبقت غیرمجاز، تخطی از سرعت قانونی، توهین به رانندگانی که قوانین راهنمایی را رعایت می‌کنند، رانندگی خلاف در خیابان‌های یکطرفه و ناسزاگویی به رانندگانی که مسیر مجاز را طی می‌کنند، از کوچک‌ترین کارهایی است که رانندگان با شخصیت ضداجتماعی انجام می‌دهند. شما آنها را در خیابان‌های تهران به فراوانی می‌بینید؛ زمانی که پشت چراغ قرمز مرتب بوق می‌زنند تا جلو بروید و آنها از چراغ قرمز عبور کنند. زمانی که در مسیر صحیح منتظر بازشدن گره ترافیک هستید (که احتمالا یکی از همین افراد ضداجتماعی باعث آن بوده است) و می‌بینید چند اتومبیل با سرعت وارد مسیر مخالف می‌شوند تا جلو بیفتند و با این کار راه اتومبیل‌های روبرویی را هم سد می‌کنند و حق عبور شما را هم از بین می‌برند و بر گره ترافیک می‌افزایند. این رانندگان به احتمال زیاد با این رفتارهای ضداجتماعی، بیماری خود را به وضوح اعلام می‌کنند. زمانی که می‌خواهید از اتومبیلی که راننده آن مشغول صحبت با تلفن‌همراه است و خط عبور را با سرعت کم و حرکات پیچ در پیچ سد کرده است، سبقت بگیرید ولی با ممانعت راننده از کنار رفتن مواجه می‌شوید، بدانید این رفتار ضداجتماعی احتمالا حکایت از ابتلای راننده به شخصیت ضداجتماعی دارد.

افراد ضداجتماعی از خلاف‌ها و جرایم رانندگی خود احساس پشیمانی نمی‌کنند بلکه می‌کوشند آن را توجیه کنند، مثلا یک فرد مبتلا به شخصیت ضداجتماعی که به علت سرعت زیاد و بی‌توجهی به مسیر و تصادف باعث مرگ خانم سالخورده‌ای شده بود، می‌گفت: «تقصیر خودش بود که این موقع روز گوشه خیابون پیداش شد، اگه منم بهش نمی‌زدم، یکی دیگه می‌زد! تازه ناراحتی نداره، این ننه ۸۰-۷۰ یا ۹۰ سالش بود اگه منم بهش نمی‌زدم، چند روز دیگه خودش می‌مرد!»

● چند توصیه کارشناسانه

توصیه من به رانندگان عزیز این است که در برخورد با این افراد ضداجتماعی خونسرد باشید و شخصا سعی در نصیحت یا ایراد گرفتن از آنها نکنید اما رفتار غیرقانونی آنها را به مقامات مسوول، ازجمله پلیس راهنمایی رانندگی و نیروی انتظامی گزارش کنید و از صرف وقت در این مورد مهم دریغ نکنید، زیرا آنها همین رفتارها را با فرزند، همسر، برادر، خواهر، پدر، مادر و پدربزرگ و مادربزرگ شما و دیگران انجام می‌دهند و بخش عمده‌ای از قربانیان جانی و مالی حوادث رانندگی به‌وسیله همین افراد ضداجتماعی مقتول، مجروح یا دچار صدمه‌های مالی و معلولیت می‌شوند.

وضع قوانین سختگیرانه‌تر و محرومیت از رانندگی در مورد افراد ضداجتماعی اصلاح‌ناشدنی باید مورد توجه قانونگذاران قرار گیرد.

● سوپرماشین ها و شخصیت

در بین نابسامانی های شخصیتی دیگر، تمایل به جلب توجه و تحسین دیگران که شامل نوع و ظاهر خودرو نیز می‌شود، قابل ذکر است. افراد خودشیفته و دارای شخصیت نمایشی (هیستریونیک)، نیاز دارند با سوار شدن بر اتومبیل‌های گرانقیمت و پرزرق و برق توجه دیگران را به خود جلب کنند. گرچه این وضع را به همه موارد نمی‌توان تعمیم داد، اما احساس کهتری (حقارت) باعث می‌شود افراد بخواهند با توسل به آرایه‌ها و زیورهای ظاهری، خود را توانا، معتبر و متمایز از دیگران نشان دهند. در غیر این صورت نیازی نیست که فردی که فقط در خیابان‌های تهران رانندگی می‌کند، یک هیولای شاسی بلند چهارچرخ متحرک را سوار شود.

پژوهشی که حدود بیست سال پیش در ایالات متحده آمریکا انجام گرفت، نشان داد بیشتر خریداران اتومبیل‌های پرزرق و برق کادیلاک و کرایسلر را سیاهپوستان تشکیل می‌دادند و بالاترین درصد خریداران اولدز موبیل که از نظر قیمتی در رده متوسط بود، پزشکان و وکلای دادگستری که از نظر امکان مالی و اعتبار اجتماعی در درجه بالایی بودند و طبعا نیازی نمی‌دیدند که بخواهند با اتومبیل گران و پرزرق و برق اعتباری برای خود کسب کنند.

رنگ‌های نامأنوس، بوق‌های گوشخراش، رینگ‌ها و لاستیک‌های بیرون زده از گلگیرها و رانندگی سریع و نمایشی همه یک چیز را فریاد می‌زند: «تو را به خدا به من توجه کنید، من هم کسی هستم!»

جوانی که امکان عرض اندام در زمینه‌های درسی، فرهنگی، ورزشی و اجتماعی ندارد، می‌کوشد با تکیه بر ظواهر، از جمله اتومبیل، خود را بنمایاند. جوان یا فرد میانسالی که مرتب می‌خواهد از دیگران سبقت بگیرد و هر جای خالی را در خیابان سریع پرکند و جلوتر برود، به زبان نمادین می‌گوید: «من در زندگی واقعی از دیگران عقب‌افتاده‌ام و اکنون با این سبقت گرفتن‌ها و سریع رفتن‌ها می‌خواهم خود را تسکین بدهم.»

در خاتمه اشاره می‌کنم به مبتلایان به نابسامانی شخصیتی وسواسی‌– اجباری که هر اشکالی داشته باشند، در قانونمداری نمونه هستند و معمولا هرگز قوانین را نقض نمی‌‎کنند ازجمله در رانندگی و رسیدگی به خودرو، توجه به ایمنی خودرو و سرنشینان و همه موازین را کاملا رعایت می‌کنند.

دکتر فربد فدایی

مدیرگروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی